Het onderwijs staat onder druk. Niet alleen door lerarentekort of prestatiedruk, maar ook door steeds scherpere maatschappelijke spanningsvelden die zich verplaatsen naar de klas. Denk aan religieuze gevoeligheden, de invloed van ouders op de inhoud van lessen, culturele eisen, het wegvallen van vanzelfsprekend gezag en de toenemende polarisatie binnen docententeams. Een recente reportage belichtte hoe leraren in zulke omstandigheden hun pedagogische vrijheid verliezen en zich niet langer gesteund voelen door hun directie of collega’s. De reflex? Een groeiende roep om strenge discipline en heldere normen. Michaela Community School in Londen wordt daarbij vaak als voorbeeld gesteld: een model met absolute gehoorzaamheid, strakke routines, en het uitsluiten van elke vorm van ‘afleiding’ in naam van excellentie. Maar is dit het antwoord dat het onderwijs nodig heeft? Ik betwijfel het. De terugkeer naar orde en tucht lijkt op het eerste gezicht aantrekkelijk: het biedt houvast in chaos. Toch moeten we oppassen dat we niet vervallen in een autoritaire vorm van onderwijs die voorbijgaat aan wat leerlingen én leraren vandaag werkelijk nodig hebben. Want de problemen in het onderwijs zijn geen gevolg van ‘te veel vrijheid’, maar van een structureel verlies aan verbinding. Bevrijdend onderwijs – geworteld in respect, empathie en kritische reflectie – biedt hier een veel vruchtbaarder alternatief dan het opleggen van strikte gedragsregels en normatieve kaders.
Gezag zonder relatie is lege macht
Wat we vandaag zien, is dat het traditionele gezag van leerkrachten uitgehold wordt. Niet alleen door culturele botsingen of religieuze eisen, maar ook door bredere maatschappelijke tendensen: individualisering, neoliberale marktlogica, het verdwijnen van gedeelde waarden. In de Nederlandse serie Klassen bijvoorbeeld komen niet de religieus-conservatieve ouders op de voorgrond, maar eerder de ‘helikopterouders’ uit de middenklasse, die via oudercomités of klachtenrondes druk uitoefenen op de schoolpraktijk. Ook dát is een ondermijning van pedagogisch gezag. Maar gezag hoeft niet te verdwijnen – het moet opnieuw betekenis krijgen. Niet als top-down autoriteit, maar als relationeel gezag: dat van een leraar die leerlingen ernstig neemt, maar ook de moed heeft om grenzen te stellen. Een leraar die ruimte maakt voor verschillen, zonder de kernwaarden van de school los te laten. Zoals Gert Biesta stelt: goed onderwijs is pas mogelijk wanneer leraren vrij genoeg zijn om ook weerstand te bieden aan wat de leerling wil, juist in het belang van diens groei.
Bevrijding is niet vrijblijvend
In plaats van leerlingen enkel klaar te stomen voor cijfers, diploma’s of de arbeidsmarkt, zou het onderwijs hen moeten voorbereiden op het leven in een diverse, complexe samenleving. Dat vereist geen ‘neutraliteit’, maar pedagogische moed. De moed om gevoelige thema’s aan te snijden. De moed om leerlingen aan te sporen tot kritisch denken. En vooral: de moed om leerlingen te zien als volwaardige gesprekspartners in een gedeeld leerproces. Inspirerende methodes zoals ‘Blind bekennen’ – waarbij leerlingen anoniem op stellingen reageren – tonen dat het mogelijk is om veilige gespreksruimtes te creëren waarin eerlijke uitwisseling plaatsvindt. Zulke praktijken tonen dat leerlingen heus wel bereid zijn tot dialoog, mits die met respect en veiligheid wordt omkaderd.
Empathie als kernwaarde van het onderwijs
Tegenover de roep om discipline en autoriteit, stel ik een pedagogie van verbondenheid en empathie. Want het is precies het gebrek aan sociale cohesie – versterkt door politiek individualisme en economisering – dat aan de wortel ligt van veel van de huidige spanningen. Onderwijs moet niet louter beheersen, maar weer verbinden: tussen leraar en leerling, tussen school en samenleving, tussen vrijheid en verantwoordelijkheid. Dat vraagt om leerkrachten die zich veilig voelen, die ondersteund worden door hun school, en die hun rol als gids én getuige kunnen opnemen. Maar het vraagt ook om scholen die zich durven positioneren: als oefenplaatsen voor democratie, kritische dialoog en sociaal bewustzijn.
Slotbeschouwing: meer dan regels, visie
Het verheerlijken van modellen als Michaela is begrijpelijk in een context van onrust, maar het is een gevaarlijke versmalling van wat onderwijs kan en moet zijn. We hebben geen nood aan meer orde om de orde, maar aan een gedeelde visie op samenleven. Een visie waarin empathie, sociale verbeelding en kritische pedagogiek centraal staan. Bevrijding komt niet voort uit volgzaamheid. Ze ontstaat waar leerlingen én leerkrachten zichzelf mogen worden in relatie tot elkaar. En dat begint bij de vraag: wat voor samenleving willen we samen leren vormgeven?
Ludo Merckx
