In 2024 werd ‘brain rot’ uitgeroepen door Oxford University tot woord van het jaar. Het verwijst naar het verschijnsel waarbij je hersenen lui worden van het langdurig gebruik van sociale media. Het vermogen van de gemiddelde inwoner van de rijke landen op de planeet om te redeneren piekte in de vroege jaren 2010 en is sindsdien in vrije val.
Dat blijkt niet enkel uit de PISA-studies bij jongeren. Indien het probleem zich enkel bij jongeren zou voordoen, zou het verklaard kunnen worden door de dalende kwaliteit van het onderwijs, maar de PIAAC-studies die bij volwassenen worden afgenomen vertonen een gelijkaardige trend.
Het aandeel volwassenen in rijke landen dat niet in staat is om een rekenkundige redenering te maken of de geldigheid van een eenvoudige bewering te toetsen, is gestegen tot maar liefst 25 procent. In de VS is het zelfs 35 procent. Dat klimaatverandering geen lineair proces is, of dat het gemiddelde inkomen in een ongelijke samenleving ver van het mediane inkomen ligt, zijn eenvoudige maar essentiële inzichten die steeds meer mensen niet begrijpen.
Grafiek: Financial Times
Kan de dalende kwaliteit van het onderwijs in ieder geval niet de enige verklaring zijn, dan is er een andere factor die mogelijks wel een duidelijke verklaring kan bieden: toenemende concentratieproblemen.
Sinds de jaren 80 vraagt Monitoring the Future aan 18-jarigen of ze problemen hebben met denken, concentratie en het leren van nieuwe dingen. Het aandeel van de 18-jarigen die problemen melden bleef heel lang stabiel, tot het in het midden van de jaren 2010 snel begon te stijgen. Niet toevallig ook het moment waarop de sociale media opgang begonnen te maken, én het moment waarop ons vermogen om te redeneren begon af te nemen.
Sociale media
Dat sociale media wellicht een grote impact hebben, lijkt alleen al omwille van de hoeveelheid tijd die we eraan spenderen. De gemiddelde Vlaming zit meer dan 3 uur per dag op zijn smartphone, waarvan het grootste deel naar sociale media gaat. Wereldwijd zijn die cijfers nog hoger.
Dat is allemaal tijd die we niet meer spenderen aan het lezen van boeken. Het aantal mensen dat regelmatig een boek leest, is sinds de opkomst van sociale media duidelijk achteruit gegaan.
Wie wel nog regelmatig boeken leest, krijgt de indruk dat ook met de boeken die nog wel gepubliceerd worden, iets aan de hand is. Die lijken steeds vaker op een uitgeschreven TED-talk, opgesmukt met een verzameling van inspirational quotes zoals je die op Instagram vindt.
Een uitgever vertelde me laatst dat in Scandinavië luisterboeken zo populair zijn, dat uitgevers op zoek gaan naar verhalen die gemakkelijk in een audiobook zijn om te zetten: verhalen met weinig personages en een niet al te complex plot. Misschien zouden Tolstoi en Dostojevski vandaag niet eens meer een uitgever vinden.
Traag maar diep
Nu naast sociale media ook de opkomst van Artificiële Intelligentie onze omgang met informatie drastisch dreigt te veranderen, is het van belang om stil te staan bij wat intelligentie precies inhoudt.
Als we ervan uitgaan dat intelligentie bestaat uit het vermogen om snel veel informatie op te slaan, vergelijken en verwerken, dan is ChatGPT de menselijke geest reeds lang voorbij gestreefd. Net zoals het rekenmachine veel sneller kan rekenen dan eender welke mens.
Waar de computer het echter moet afleggen tegen de mens is niet snelheid, maar diepgang. “De menselijke geest”, zo legt Noam Chomsky uit, “is verrassend efficiënt en zelfs elegant: hij werkt met kleine hoeveelheden informatie en probeert niet simpelweg grove correlaties tussen gegevenspunten af te leiden, maar juist verklaringen te creëren.”
In een tijdperk waarin die menselijke geest overspoeld wordt door enorme hoeveelheden door computers gegenereerde informatie, dreigt het menselijk brein steeds meer op een robot te gaan lijken. Wanneer we de tijd niet krijgen om op zoek te gaan naar diepgang, te worstelen met een tekst, of wanneer men verwacht dat elk idee in één visual of reel gevat moet kunnen worden, dan dreigen we ons vermogen om te redeneren te verliezen.
Doel en middel
Al te vaak lijkt het alsof de discussie over de plaats die computers innemen in onze samenleving zelf computergestuurd is. Het is aan of uit, 0 of 1.
Dat de digitale technologie een enorm hulpmiddel kan zijn wanneer het erop aankomt om heel snel heel veel informatie te verzamelen en te verwerken en dat het internet onmisbaar is in de verspreiding van informatie, is even evident als dat een rekenmachine een enorm hulpmiddel kan zijn om snel een heleboel cijfers op te tellen of te vermenigvuldigen.
De vraag is hoe we met die hulpmiddelen omgaan. Het gevaar is dat wat in essentie een middel is, na verloop van tijd een doel op zich wordt. Dat we enkel nog verhalen kunnen bedenken die simplistisch genoeg zijn om viraal te gaan. Dat we in plaats van te leren zelf na te denken, enkel nog cursussen volgen over hoe we prompting kunnen gebruiken om meer uit AI te halen.
Terwijl we net het omgekeerde zouden moeten doen. In een tijdperk waarin het verwerven van informatie quasi moeiteloos is geworden, moeten we ons concentreren op het verwerven van inzicht. We moeten onze focus verleggen van kwantiteit naar kwaliteit, van snelle oppervlakkigheid naar diepgang.
De 21e eeuwse vaardigheid bij uitstek
Als er één vaardigheid is die in de 21e eeuw onmisbaar is, dan is dat niet communiceren, informatieverwerking, mediawijsheid, prompting of een andere modecompetentie. Neen, als er één vaardigheid is die ontwikkeld moet worden, dan is het de vaardigheid om je in een hoekje terug te trekken, weg van de overprikkeling en je helemaal op je eentje een volledige dag te concentreren op een goed boek.
Het is bijzonder verontrustend dat net die vaardigheid zo snel achteruit lijkt te gaan. En het zou helemaal niet als ouderwets moeten worden beschouwd om je daar zorgen over te maken.
Seppe De Meulder
Dit artikel verscheen eerder in “De Wereld Morgen” (20 maart 2025)
Lees ook: Een linkse kritiek op het dalend niveau van ons onderwijs is nodig (Seppe De Meulder)
