Een andere school. Dat is wat ouders in Leuven in Leuven in 1975 zochten. Een school waarin op een andere manier werd gewerkt dan in het onderwijs dat ze zelf ervaren hadden en verstikkend hadden gevonden. Een school die aansloot bij de bevrijding die veel onder hen gevoeld hadden vanaf de late jaren ’60. Die school werd De Appeltuin, die vandaag nog steeds bestaat en Freinetonderwijs aanbiedt.
Een Andere School is de naam van de film die Johan Van Schaaren maakte over de eerste werkjaren van De Appeltuin. Van Schaaren is zelf oud-leerling van de school, het werd dus een heel persoonlijke film.
Ook voor mij is de film persoonlijk. Ik ben enkele jaren jonger dan de filmmaker, en ging ook naar school in De Appeltuin. Het is best overweldigend om in een film het gebouw te zien waar je je eerste herinneringen situeert, en de mensen aan het woord te horen die je opvoeding mee hebben vormgegeven.
De film is opgebouwd rond lange interviews met ouders en leerkrachten van het eerste uur. Met hen bezoekt Van Schaaren de eerste locaties waar de school gevestigd was, een kasteeltje in Kessel-Lo, een kloostergebouw in het centrum van Leuven en een oude boerderij in Egenhoven, een wijk van Heverlee. Vandaag is het een ruim woonhuis. Verbazend dat hier zo’n honderd leerlingen naar school konden, in gerecycleerde bouwketen en op iets wat bij nader inzien niet meer dan een bergingszolder is.
Enkele pas afgestudeerde onderwijzers werden aangeworven, met een bijzondere interesse in Freinetonderwijs. Op dat moment was er in Vlaanderen geen school die echt Freinetonderwijs aanbood, enkel wat studiewerk vanuit de Aktiegroep Kritisch Onderwijs in Antwerpen.
De interviews met leerkrachten, ouders en oud-leerlingen van De Appeltuin worden afgewisseld met klankopnamen van Célestin Freinet zelf. Die sprak, zo leren we, met een sappig zuid-Frans accent. Geen intellectueel uit Parijs, maar een geëngageerd leerkracht die werkte voor de gemeenschap waar hij zelf zijn wortels in had.
De wereld begrijpen om de wereld te veranderen
Freinet (1896-1966) was pedagoog en leraar in scholen in het zuiden van Frankrijk. Belangrijk in zijn denken is het verbinden van theorie en praktijk. De ervaringen in de realiteit en het werken zijn de basis van het leren. Het is een contrast met het ‘leren-uit-boeken’ dat in de jaren ’70 ook bij ons dominant was, en dat vandaag door opiniemakers als Wouter Duyck opnieuw volop verdedigd wordt.
Van de grote pedagogische vernieuwers uit de eerste helft van de twintigste eeuw steunt Freinet meer dan de anderen op een dagdagelijkse praktijk met kinderen van boeren en arbeiders. Hij is ook de meest politieke pedagoog van zij tijd. Freinet zag onderwijsvernieuwing duidelijk als een deel van maatschappijvernieuwing. De wereld begrijpen om de wereld te veranderen is een motto dat op Freinetonderwijs zeker van toepassing is. Freinet was marxist, al kon hij niet echt aarden in de Franse communistische partij (PCF). Hij schreef het grootste deel van zijn werk in een gevangenenkamp tijdens de tweede wereldoorlog. Voordien was zijn visie vooral ontstaan tijdens het lesgeven, in de praktijk.
Dat maakt dat Freinetpedagogie ook geen echte pedagogische doctrine is, maar veel meer een combinatie van inzichten en praktijken, technieken en ervaringen die telkens een nieuwe weg vinden.
Een eigen pad
Dat zie je ook in de geschiedenis van De Appeltuin, een school die pedagogisch vooral zijn eigen pad zocht. Aanvankelijk was het geen Freinetschool maar een experiment van de antiautoritaire opvoeding. Even werd zelfs naar het Britse Sudbury-onderwijs gekeken voor inspiratie. En zodra de Freinettechnieken werden ingevoerd werd daarbinnen vooral de institutionele pedagogiek van Fernand Oury onderzocht en nuttig bevonden, waarbij de school als een democratisch collectief handelt en de beslissingen samen met de leerlingen worden genomen. Praatrondes, kringgesprekken en klasraden zijn belangrijke elementen. Het werken en leven op school wordt met de leerlingen besproken en door hen vormgegeven.
Het is die collectieve democratische oefening, en dat antiautoritaire trekje, die voor oud-leerlingen van De Appeltuin zeer herkenbaar zijn. Het zijn die keuzes die ook de manier van werken in latere Freinetscholen in Vlaanderen beïnvloed hebben.
Vanuit simpele gebeurtenissen in het leven en de ervaring van de leerlingen worden lessen getrokken. Een leerling die zijn nieuwe fiets met snelheidsmeter komt tonen is aanleiding om het over natuurwetten te hebben. Teksten worden niet geschreven om taal in te oefenen, maar om te corresponderen met leerlingen uit andere scholen en andere landen. De wereldproblematieken worden niet buiten de deur gehouden. We zien talloze tekeningen waarop de Sandinistische rebellen in Nicaragua te zien zijn.
Aan de leerkracht vraagt dit een vermogen om overzicht te houden en kansen te zien. Verschillende leerlingen zijn tegelijkertijd met hun eigen zaken bezig. Leerboeken worden niet geweerd maar staan duidelijk ook niet centraal.
Constructivisme
De sterkste stukken van Een andere school zijn de interviews waarin de oud-leerkrachten hun visie op onderwijs geven. Ze geven het best weer waarom deze manier van werken anders is, maar vooral logisch en samenhangend.
Het is inspirerend om deze leerkrachten te horen spreken, zeker in tijden waarin de wind in onderwijsbeleid strak vanuit rechterhoek blaast. Stemmen als Wouter Duyck en in zekere mate Dirk Van Damme hebben de afgelopen jaren ingebeukt op de constructivistische visie op onderwijs, waarbij leerlingen de kennis zelf opbouwen. Zij pleiten voor een onderwijs waarin zoveel mogelijk kennis op een zo snel mogelijke manier verwerkt wordt. En dat betekent drillen.
De Appeltuin illustreert dat onderwijs, om relevant te zijn, altijd minstens voor een deel constructivistisch moet werken. Wat voor nut heeft het om boeken vanbuiten te leren als je niet in je eigen leven ervaart waar al die kennis belangrijk voor is?
Tegenover de kale klas waarin Duyck elke afleiding wil vermijden lijkt de georganiseerde gekte van een Freinetklas uit een andere tijd en wereld te komen. Ik denk, als product van de Freinetvisie, dat het wel eens een betere wereld zou kunnen zijn, een voorafspiegeling van wat mogelijk is. Luisteren naar de leerkrachten van De Appeltuin is nodig om te begrijpen dat hun manier van werken veel waarde heeft, en dat we die praktijken en ideeën moeten verdedigen.
Geschiedschrijving
Een andere school is een stukje geschiedschrijving dat we nodig hebben. Het is ook niet veel meer dan dat. De film stopt ongeveer op het moment dat de filmmaker de overstap naar het secundair onderwijs maakte, het moment dat de school het landelijke Egenhoven verliet en zich in het centrum van Leuven vestigde. De brug met vandaag wordt niet echt gemaakt. In de jaren ‘90 werd de school deel van het GO! De pioniersgeest lijkt geruild voor stabiliteit en werkcomfort, wat geïnspireerd schoolmaken natuurlijk eerder ten goede zal komen. Lesgeven in een tweedehands bouwkeet en de klas verlaten om te gaan stempelen is niets om nostalgisch over te zijn. Of toch niet langer dan één film.
De ervaring van De Appeltuin is niet los te zien van de tijd waarin alles zich afspeelde. Er waren de dromen van de generatie die jong was in de jaren ’70, en er was misschien vooral de oliecrisis die zorgde voor een generatie jonge hoogopgeleiden die werkloos bleven en zich dus vrijwillig of in nepstatuten voor een nieuwe school konden inzetten.
Een andere school is daarmee geen manifest voer wat onderwijs vandaag moet zijn. De film gaat maar heel beperkt in op het thema ongelijkheid, en op de contradictie dat Freinet in essentie de arbeidersklasse wilde emanciperen en dat zijn volgelingen vaak met een publiek uit de hogere middenklasse te maken krijgen.
Intussen werkt de Freinetbeweging verder, zowel in de grote netten als in de kleine koepel FOPEM en daar zelfs nog buiten. De invloed van wat op De Appeltuin gebeurd is lijkt mij niet te onderschatten. Dat blijkt ook uit deze fijne film van Johan Van Schaaren.
Jeroen Permentier
Een andere school van Johan Van Schaaren is nog op diverse plaatsen te zien.
Ben je zélf vertoner en geïnteresseerd “Een Andere School” in het programma op te nemen? Contacteer dan filmdistributeur Dalton Distribution.
Trailer van de film: https://theroxytheatre.be/nl/movies/view/een-andere-school
Lees ook: Een andere school, een ode aan bezieling (Ludo Merckx)
