In één van haar aanbevelingen vraagt de Commissie Brinckman, een panel dat op vraag van onderwijsminister Weyts nadacht over onderwijskwaliteit, om van gestandaardiseerde toetsen gebruik te maken om de leerprestaties te verhogen. Uit de toelichting bij dit advies blijkt dat de commissie grotendeels op het spoor zit van minister Weyts die Vlaamse toetsen wil invoeren vanaf het schooljaar 2023-2024. Dat kan betekenen dat de onderwijsinhoud verschraalt, en dat de scholen autonomie verliezen.
Dalende onderwijskwaliteit
Als de Commissie Brinckman stelt dat de onderwijskwaliteit daalt, wijst ze op dalende cijfers in internationaal vergelijkend onderzoek, zoals PISA, een initiatief van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO). PISA kijkt naar onderwijs als middel om een economie te versterken. Daarvoor is het nodig dat alle leerlingen sterk zijn in begrijpend lezen en rekenen, en dat ze een basis hebben in wetenschap. Het klopt dat Vlaanderen in die onderzoeken een stap achteruit heeft gezet.
Daaruit concluderen dat de onderwijskwaliteit in het algemeen daalt, is een stap verder. Er zijn andere vakken, zoals geschiedenis en lichamelijke opvoeding, onderwerpen die in meerdere vakken aan bod komen zoals informatica, cultuurbeschouwing en mediawijsheid, en er is de toenemende aandacht voor het samenleven en welzijn van de leerlingen. Als de uitdagingen op die vlakken groter worden, is het begrijpelijk dat wiskunde, wetenschap en lezen een beetje aan belang inboeten.
Je kan ook niet alles wat een leerling leert met een toets onderzoeken. Complexe vaardigheden en attitudes kan je enkel beoordelen door langdurige observatie. Dat is het werk van de leraar.
Het rapport van de Commissie Brinckman stelt de vraag of scholen niet vaak diploma’s uitreiken aan leerlingen ‘die het niet verdienen’. Zonder centraal kwalificerend examen is het inderdaad de vrijheid van de school om te interpreteren welke leerling voldoende heeft geleerd om een diploma te krijgen. Niemand voldoet aan alle eindtermen, daarvoor zijn er gewoonweg te veel. Over de Onderwijsinspectie, die de kwaliteit van het onderwijs controleert, stelt de commissie dat die zich vooral op het onderwijs- en beleidsproces en onvoldoende op de leerprestaties.
Peilingsonderzoek
Peilingen zoals we die tot nu toe in het Vlaams onderwijs kennen, worden in 2022 voor het laatst uitgevoerd. Het gaat om onderzoek op initiatief van de overheid waarbij de onderzoeksvraag luidt: in welke mate bereiken de leerlingen de vooropgestelde eindtermen?
De peilingen gingen over uiteenlopende onderdelen: wiskunde, wetenschappen en informatica, Nederlands (lezen, schrijven en spreken), wereldoriëntatie, mediawijsheid of burgerzin. Sommige peilingen werden herhaald om tendensen te onderzoeken. Er werd slechts aan een beperkt aantal scholen gevraagd om aan een peiling deel te nemen, niet meer dan nodig was om een representatief beeld te krijgen van de onderwijskwaliteit in Vlaanderen. Scholen die niet deelnamen konden dezelfde materie onderzoeken bij hun leerlingen met een paralleltoets. In de feedback vonden de scholen terug hoe hun leerlingen het doen tegenover leerlingen met dezelfde socio-economische achtergrond. De beste school is dus niet de school die de wiskundeolympiade wint, maar de school die het meest de verwachtingen overtreft.
Naast de peilingen (met paralleltoetsen) die vanuit de overheid worden opgezet, bestaan er in het lager onderwijs (zesde leerjaar) nog andere centrale toetsen om hun kwaliteit te meten. De meeste katholieke basisscholen nemen deel aan de interdiocesane proeven van Katholiek Onderwijs Vlaanderen, de meeste officiële scholen doen mee aan de OVSG-toetsen, ontwikkeld door de koepel van het stedelijk en gemeentelijk onderwijs.
Tijdens de vorige beleidsperiode besloot minister Crevits dit systeem van toetsen te stroomlijnen en te valideren. Dat proces wordt nu concreet onder de noemer Vlaamse toetsen.
Vlaamse toetsen
De Vlaamse overheid stelt dat ze de interne kwaliteitszorg van scholen en de onderwijskwaliteit wil verhogen met digitale gestandaardiseerde, genormeerde en gevalideerde toetsen voor het vak Wiskunde en een deel van het vak Nederlands (lezen, schrijven en grammatica). Alle leerlingen zullen de toetsen moeten afleggen: in het vierde en zesde leerjaar en in het tweede en zesde jaar van het secundair onderwijs. Waar de peilingsonderzoeken enkel een wetenschappelijke meting ambieerden van de onderwijskwaliteit, met de paralleltoets als vrijblijvende afgeleide, wil men nu duidelijk dat alle scholen op een gestandaardiseerde manier naar hun eigen interne kwaliteitszorg kijken. Scholen die onvoldoende scoren op de toetsen moeten verplicht een remediëringstraject volgen. Daarbij wordt wel rekening gehouden met leerlingenkenmerken.
De scholen mogen de resultaten van de toetsen meenemen in de individuele beoordeling van de leerlingen. De ouders krijgen toegang tot de resultaten die de school behaald heeft, maar het is niet de bedoeling om een rangschikking van de scholen op te stellen. Scholen mogen hun resultaten ook niet gebruiken om leerlingen te werven.
De Vlaamse toetsen zullen de interdiocesane proeven en OVSG-toetsen wellicht niet doen verdwijnen, de koepels wensen die te behouden.
De Vlaamse toetsen zoals ze nu uitgerold worden zijn niet gelijk te stellen met een centraal (toelatings)examen zoals bv het baccalaureaat in Frankrijk of de CITO-toets in Nederland. .
Socio-economische achtergrond
Onderwijsresultaten worden voor ongeveer 40% bepaald door de sociaal-economische achtergrond van de leerlingen. Wie in een rijk gezin opgroeit haalt over het algemeen betere resultaten op school, o.a. omdat de materiële omstandigheden om thuis te studeren beter zijn en omdat de ouders doorgaans beter kunnen helpen. Dat betekent dat het voor een school gemakkelijker is om goede resultaten voor te leggen naar mate er minder arme leerlingen de lessen volgen. Leerlingen uit die armste groep halen wel betere studieresultaten als de gemiddelde sociaal-economische status van de school hoger ligt. De arme leerling heeft dus meer baat bij een sociale mix.
De Vlaamse toetsen zouden bij de feedback naar de scholen de sociaal-economische context in rekening brengen. Toch blijft de vrees dat een erg kwantitatieve kijk op onderwijskwaliteit ertoe zal leiden dat scholen op zoek zullen gaan naar een meer welgesteld publiek.
De commissie Brinckman haalt onderzoek uit Duitsland aan waaruit blijkt dat de impact van de sociale achtergrond van de leerlingen kleiner is in deelstaten die centrale examens organiseren. Ander onderzoek wijst erop dat centrale toetsen de leerprestaties van alle leerlingen verbeteren. Het is logisch dat die verbetering in de eerste plaats te vinden is in dat deel van de leerstof die ondervraagd wordt tijdens de centrale toets.
Teaching-to-the-test
Centrale toetsen maken met andere woorden aan scholen duidelijk welke leerstof er “echt toe doet”: lezen, schrijven, spreken en wiskunde. Een school die enkel op die onderwerpen focust, en andere vakken verwaarloost, scoort goed op de centrale toetsen. Dat noemen we ’teaching-to-the-test’, en het is een verschraling.
Ze leggen ook het niveau vast, de school weet wat er voldoende is om het diploma toe te kennen. Dat zal in sommige scholen, vaak met een armere leerlingenpopulatie, betekenen dat er een tandje bij moet gestoken worden, maar in zogenaamde elitescholen zal dat de lat juist lager kunnen. Daar zullen de leerlingen met lagere sociaal-economische status die school lopen in zo’n eliteschool van profiteren. Of daarmee de onderwijskwaliteit echt stijgt is wel een andere vraag.
Andere scholen zullen hun resultaten proberen te verbeteren door een ander soort leerlingen te werven. Leerlingen met een lager sociaal-economisch profiel zullen dus nog sterker dan nu aangemoedigd worden om een studie in het aso op te geven en hun heil te zoeken in tso of bso.
In het algemeen neemt de invoering van centrale toetsen een belangrijk instrument om zelf beleid te voeren uit handen van de scholen. Ook al mogen scholen zelf beslissen in welke mate de toetsen meetellen voor het eindresultaat van de leerlingen, hun eigen werking wordt wel aan de hand van deze toetsen beoordeeld. Wat ze in andere vakken bereiken telt minder mee, en het welbevinden van de leerlingen of het werkplezier van de leerkrachten speelt helemaal geen rol.
Rangschikking
Als de ouders inderdaad inzicht krijgen in de resultaten op schoolniveau is het niet te vermijden dat er, ondanks de beloften, wel degelijk een rangschikking van de scholen kan opgesteld worden. Weliswaar niet door de overheid of de onderwijskoepels, maar het zal niet moeilijk zijn voor een krant of tijdschrift om de nodige gegevens bij elkaar te sprokkelen en beschikbaar te stellen.
Het is een begrijpelijke vraag van ouders om zoveel mogelijk te weten te komen over de onderwijskwaliteit in een school. Maar daarvoor zou het interessanter zijn om de doorlichtingsverslagen van de Onderwijsinspectie leesbaarder te maken. De inspectie kijkt naar de context waarbinnen een school functioneert en naar de manier waarop een school werkt en de eigen kwaliteit bewaakt. Dat wordt niet in cijfers uitgedrukt maar omschreven in een tekst die een beeld geeft van sterktes en zwaktes van een school.
Jeroen Permentier
Bibliografie
BRINCKMAN (Ph) et al (2021): Naar de kern: leerlingen en hun leer-kracht: https://onderwijs.vlaanderen.be/sites/default/files/2021-10/RAPPORT-OK19%20oktober.pdf
DE MAN (L), DENYS (K) (red) (2021), Vlaamse toetsen, waar vandaan en waar naar toe? Gent, Politeia
DE ZUTTER (D): Vlaanderen en Nederland: werk maken van desegregatie in het onderwijs, De Democratische School, december 2021
LIBERT (N): Rapport Brinckman: investeer in leerkrachten, niet in centrale toetsen, Tribune maart 2022
VLOR (2021) Nood aan debat over gevalideerde, gestandaardiseerde en genormeerde proeven: https://assets.vlor.be/www.vlor.be/advice_final_attachments/AR-AR-ADV-2122-006_1.pdf
STANDAERT (R) Wat er mis is met de Vlaamse toetsen: de microkosmos van onze klassen wordt omgesmeed tot een cijferdans, De Morgen 17 februari 2022
https://www.onderwijs.vlaanderen.be/nl/beleid/onderwijsregelgeving-in-ontwikkeling/vlaamse-toetsen (geraadpleegd op 15 maart 2022)
