Je moet maar durven. Op het moment dat leerlingen aan hun examens begonnen, legden duizenden Poolse leerkrachten en ander onderwijspersoneel het werk neer voor onbepaalde duur. Voor de ene is dit een reden om de stakende leerkrachten extra te beschimpen, voor anderen een aanzet om na te gaan wat deze mensen drijft. Want leerkrachten over heel de wereld weten dat als hun collega’s zo massaal het werk neerleggen op zo’n belangrijk moment, er iets grondig mis is in het Poolse onderwijs.
Hoewel de staking gedurende weken de Poolse media domineerde en het publiek beroerde, was de internationale weerslag weer miniem. In de eerste drie dagen kon je nog wel wat vernemen via de internationale pers en een artikel op VRT NWS, maar daarna viel het stil. Eerder toevallig kwam ik in contact met Fabian Szóstkiewicz, een stakende leraar Engels in Olecko, een stadje van 18000 inwoners in het noordoosten van Polen. (1) “Om de staking te begrijpen moet je rekening houden met de economische en sociale situatie in Polen”, zegt hij wanneer ik hem interview tijdens de eerste week van de staking. “Het belangrijkste probleem voor ons is dat wij weinig verdienen.” Daarom gingen ze dus vanaf maandag 8 april in staking.
Trickle down?
In tegenstelling tot de meeste Europese landen zet de Poolse economie al jaren sterke groeicijfers neer, soms tot boven de 5 procent. In economische kringen wordt Polen daarom beschouwd als een succesverhaal. Verschillende economen gewagen zelfs van een Poolse ‘tijgereconomie’ (naar analogie met de grote groei van ‘Aziatische Tijgers’ zoals Zuid-Korea, Singapore en Taiwan eind 20e eeuw). Het land slaagt er inderdaad in om industrie aan te trekken. Recent nog kondigde Unilever aan zijn fabriek in Brussel te sluiten en de activiteiten naar Polen te verhuizen om zo haar Europese theeproductie in Katowice te centraliseren.
Volgens de liberalen van Open VLD en N-VA zal na economische groei de rijkdom van boven naar onder druppelen zodat iedereen hiervan profiteert. Het Poolse geval is nochtans het zoveelste bewijs van het tegendeel. Hier leidt economische groei helemaal niet automatisch via marktmechanismen tot eerlijke lonen. Volgens het World Inequality Database is Polen het meest ongelijke land van de EU. Zelfs in heel Europa is de ongelijkheid enkel in Turkije en Rusland nog erger. Grafieken tonen vanaf 1990, na de herintroductie van het kapitalisme, een steile klim voor het inkomensaandeel van de allerrijksten. (2) De sterke groei komt er vooral doordat veel bedrijven Polen met zijn centrale ligging gebruiken als exportplatform naar de rijkere West-Europese landen, in de eerste plaats Duitsland. De investeringen komen in belangrijke mate door de lage arbeidskosten, 10,1 euro per uur tegenover een EU-gemiddelde van 27,4 euro. (3) De grootste onderwijsstaking sinds de val van de stalinistische dictatuur in 1989 speelt zich af tegen deze sociaal-economische achtergrond.
Voorbereid én massaal
Net zoals in België stijgt het loon van leerkrachten volgens een aantal schalen. Het nettoloon varieert van 1800 tot 3000 złoty per maand, dat is van 420 tot 700 euro. (4) “Wij staan 18 uur per week voor de klas en worden alleen daarvoor betaald”, legt Fabian uit. “De rest van ons werk, zoals testen verbeteren, contact met de ouders, schooluitstappen, lesvoorbereidingen, personeelsvergaderingen enzovoort, is vrijwilligerswerk. Net daarom hebben wij zo’n laag loon.”
“De staking wordt georganiseerd door ZNP, de oudste en grootste onderwijsvakbond in Polen. Om legaal te mogen staken, moest elke school een peiling houden waarbij meer dan 50 procent van de stemmen voor een staking diende te zijn. Niet alleen leerkrachten ook ander personeel mocht deelnemen. En je moet geen vakbondslid zijn.” Ondanks die hindernissen was het enthousiasme groot. “75 procent van de scholen neemt deel aan de staking. In sommige scholen ook 100 procent van de leerkrachten, in andere minder”, vervolgt Fabian. VRT NWS correspondent Marc Peirs observeerde aan het begin van de beweging dat “een golf van stakingen door Polen [gaat] razen. 600.000 leerkrachten nemen deel, al dagenlang lopen die rond met badges voor ‘Strajk’, zoals het Poolse woord voor staking is. Er hangen affiches in de scholen, kortom het is én goed voorbereid én massaal.” (5)
De voornaamste eis is een hoger loon. ZNP wil een onmiddellijke opslag van 1000 złoty, zo’n 233 euro. De regering van de rechts-nationalistische partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) wou zeker in dit verkiezingsjaar wel wat toegeven aan de druk. Tot de zondagavond voor de staking bleven ze onderhandelen met de vakbonden maar ze beloofden slechts een loonstijging van 15 procent op termijn in plaats van de gevraagde 30 procent onmiddellijk. Bovendien zouden leerkrachten dan 24 uren les moeten geven in plaats van 18. “Daardoor zou 30 procent van de leerkrachten ontslagen worden”, merkt Fabian op. Daarom besloten twee vakbonden dat ze lang genoeg hadden onderhandeld zonder een rechtvaardig resultaat en dat de staking dus door zou gaan.
“Ze hebben ons verraden”
Wie wel inging op het voorstel van de regering, was de leiding van de legendarische vakbond Solidarność. Ryszard Proksa van hun onderwijsvakbond tekende het aanbod. In het Westen zijn ze nog steeds befaamd omwille van hun heldhaftige stakingen tegen de stalinistische dictatuur. In Polen zelf zijn ze allang veel van hun pluimen verloren, onder meer omdat ze erg nauw aanleunen bij de rechtse PiS. Ryszard Proksa bijvoorbeeld is niet alleen vakbondsleider, hij is ook verkozene voor PiS. Vakbond en partij vinden elkaar in een ophemeling van het nationale verleden en een virulent anticommunisme dat zich uitspreekt tegen alles wat links is. Zo wordt Sławomir Broniarz, de leider van ZNP, beladen met alle zonden van Israël. (6) De houding van de Solidarność-leiding in deze strijd lijkt een volgende nagel aan hun doodskist. Fabian is ferm in zijn oordeel. “Eenvoudig gezegd: ze hebben ons verraden. Veel mensen hebben deze vakbond verlaten en zijn woest op hun leiding.” Solidarność blijkt nu een van de belangrijkste krachten die de PiS in het zadel wil houden, samen met de katholieke kerk die zich eveneens uitsprak tegen de staking. “Priesters en nonnen die godsdienst geven, mogen niet meestaken”, zegt Fabian.
Kerk, vakbondsleiders en ook media werden dus gemobiliseerd om de staking te breken. De regering is immers beducht voor een kettingreactie, want het onderwijspersoneel haalde zijn mosterd ook bij andere ambtenaren. “Een aantal maanden geleden eisten de politieagenten hogere lonen van de overheid (ook 1000 złoty). Toen de regering dit weigerde, startten de agenten met zich ziek te melden. Ongeveer 70 procent was ‘ziek’, waardoor de PiS akkoord ging om hen het geld te betalen. Daarna beseften veel leerkrachten dat het nu onze beurt was.” Aangezien heel wat Poolse arbeiders, bedienden en ambtenaren zuchten onder zwaar werk voor weinig loon, bracht de onderwijsstaking nog andere categorieën op ideeën. “Leerkrachten zijn met hun 600.000 de grootste groep werknemers in Polen”, benadrukt Fabian. Toen zij in beweging kwamen, borrelden gelijkaardige ideeën op bij diverse sectoren zoals de post, ziekenhuizen, supermarkten en sociaal werkers. De mogelijkheid om de onderwijsstaking uit te breiden naar een algemene staking, was zonder meer aanwezig.
Via Youtube circuleerden ook filmpjes van scholieren die hun leerkrachten bijstonden in de protesten. (7) Ondanks de druk van de examens steunden veel leerlingen hen bij de betogingen, vaak de sympathie indachtig van hun leerkrachten tijdens de klimaatacties. In scholen waar ze peilingen hielden, fluctueerde de steun van leerlingen rond de 70 à 80 procent. Zo zei Franek, lid van een scholierenvereniging in Opole: “Voor we de betogingen organiseerden, hielden we een peiling die uitwees dat bijna 80 procent van de scholieren in onze school de staking goedkeurde. We willen aan de leerkrachten tonen dat we hen steunen. Wij geloven dat ze evengoed vechten voor onze zaak. Wij kennen de problemen van het onderwijs en het hele systeem maar al te goed want wij leven er elke dag in. Deze staking gaat niet gewoon over loonstijgingen maar over het hele onderwijssysteem dat moet veranderen.” (8) Ook organiseerden de jongeren solidariteitsacties in hun scholen. De werkelijke omvang is moeilijk in te schatten maar het Facebookevent voor een scholierenstaking in solidariteit met de leerkrachten kreeg 140.000 reacties in enkele dagen tijd.
Autonoom orgaan
Een speciale rol was weggelegd voor de stakingscomités. Leerkrachten vroegen aan hun vakbonden al langer om een stakingsaanzegging in te dienen. Toen dit uiteindelijk gebeurde in maart, schoten de stakingscomités als paddenstoelen uit de grond. Die indrukwekkende proliferatie is grafisch mooi af te lezen aan onderstaande kaart met stakingscomités. De eerste stelt hun aantal voor op zondag 17 maart, de laatste die van zaterdag 30 maart aan de vooravond van de staking. (9) Tegen dan waren ze met zo’n 8000 comités.
Gedurende de staking gingen deze comités steeds meer de acties organiseren en in een gunstige richting sturen. Na Solidarność begon immers ook de leiding van ZNP terug te krabbelen. Op 17 april vormden leraren in de hoofdstad Warschau daarom het InterScholenStakingsComité (MKS in het Pools, wat een acroniem is dat verwijst naar de arbeidersraden tijdens de opstand van 1980/81). In de dagen daarna volgden andere grote steden zoals Wrocław, Kraków, Poznan, tot in de kleine steden en gemeenten. Dit gebeurde spontaan, zonder enige organisatie van bovenaf, om de strijd in goede banen te leiden. Vervolgens verbonden die lokale MKS zich op nationaal niveau tot het Poolse InterScholenStakingsComité, een autonoom orgaan waarvan de leiding naast de ZNP ging zitten bij de onderhandelingen met de overheid. (10) Onder druk van de MKS riep ZNP op tot betogingen van tienduizenden leerkrachten en sympathisanten. Na weer een succesvolle dag van acties en betogingen schortte Sławomir Broniarz op 25 april, tegen de wil van de MKS, toch de staking op tot september, met het argument dat de leerlingen in mei examens moesten kunnen afleggen. (11) Zelfs dan bleven leraren verspreid over het land nog enkele dagen voort staken.
Doordat ze na het ingaan van deze langdurige staking niets extra hebben bekomen, zijn veel leerkrachten ontgoocheld. Het valt te bezien of ze in september opnieuw de kracht vinden om zo massaal in actie te gaan. Toch kan je de impact van een maatschappelijke actie vaak pas ten volle afwegen op wat langere termijn. In 1996 was er bijvoorbeeld in België een grote stakingsbeweging van de Franstalige leerkrachten met een verschillende grote betogingen en maandenlang elke week een staking. Aangezien de besparingen en het verlies aan jobs toch doorgingen, leidde die aanvankelijk ook tot ontgoocheling. Bij de verkiezingen van 1999 werd PS met onderwijsminister Onkelinx echter afgestraft en ging Ecolo sterk vooruit. Daar speelden de leraars een rol in. Alle Franstalige partijen eisten toen een snelle herfinanciering van het onderwijs, omdat ze een herhaling van de grote beroering in het onderwijs wilden vermijden. Via het Lambermontakkoord kwam 1 miljard euro herfinanciering voor het Franstalige en Vlaamse onderwijs. Dit liet ook minister Vandenbroucke later toe om de werkingsmiddelen van het Vlaamse leerplichtonderwijs in één klap met 300 miljoen euro te verhogen.
De onderwijsstaking heeft in Polen in elk geval een aantal zaken op scherp gesteld. Het economische ‘succesverhaal’ was tot nu toe eigenlijk enkel een succes voor de Poolse rijken en voor de aandeelhouders van multinationals. Om hun faire deel van de geproduceerde welvaart te verwerven, wilden leerkrachten niet langer wachten tot er via marktmechanismen eventueel wat centen naar onder druppelen. Dat ze zich massaal organiseerden om een eerlijke verloning af te dwingen, zal het establishment niet enkel budgettaire zorgen baren. Want als mensen hun geloof in de markt verliezen, wat volgt er dan?
Wim Benda
bestuurslid ACOD Onderwijs Antwerpen/Kempen, in eigen naam
Bibliografie
- Met dank aan Gregory Demeyere, ABVV-afgevaardigde bij McBride, om mij in contact te brengen met zijn schoonbroer Fabian.
- https://wid.world/country/poland/
- https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Wages_and_labour_costs
- https://www.apnews.com/41086fce381842aeb5f87abac91e4e55
- https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/04/08/schoolstaking-in-polen/ Het cijfer van deelnemende leerkrachten lijkt wel overdreven want dit zou betekenen dat alle leerkrachten meedoen.
- https://www.politico.eu/article/teacher-strikes-causes-problems-for-polands-solidarity-labor-union/
- https://www.youtube.com/watch?v=rdIyhgKw1mg
- https://www.marxist.com/militancy-grows-over-first-week-of-polish-teachers-strike.htm
- https://www.marxist.com/poland-a-historic-strike-is-being-prepared.htm
- Een gelijkaardig fenomeen van bijschuiven aan de onderhandelingstafel zagen we twee jaar geleden ook bij de grote onderwijsacties in Nederland.
- Zie nieuwsfragment op https://www.thefirstnews.com/article/union-to-suspend-teachers-strike-until-september-5702
