Informatica is niet meer weg te denken uit het onderwijs.Leerlingen maken hun huistaken op de computer, de correspondentie met ouders en leerlingen gebeurt meer en meer digitaal en scholen beginnen schoolboeken te vervangen door tablets. Ministers Smet wil zelfs onderwijs laten aanbieden via ‘games’. De cyberspace wordt een echte hype.
En zeker, de aanwezigheid van de computer in het opvoedingsproces biedt heel wat voordelen. Via het internet hebben jongeren een schat aan informatie snel en gratis ter beschikking. De computer laat toe dat leerlingen zelfstandig kunnen leren, elk op hun eigen tempo. Zo kan een leerkracht in een klasgroep meer diversifiëren en globaal de efficiëntie verhogen. Het schrijven wordt dankzij spellingscontroles voor leerlingen ook makkelijker en netter. Technische toepassingen zijn bovendien zonder computerintegratie niet meer denkbaar en verhogen de technische mogelijkheden enorm.
Dat zijn de voordelen. Maar er zijn ook nadelen, en die zijn niet min. Onverstandig gebruik van de computer en ander sociale media maken onze kinderen dom, hyperkinetisch, dik, asociaal en wellicht zelfs een beetje crimineel. Bovendien loert Big Brother om de hoek en spreekt Big Business hier een aardig woordje mee. Redenen genoeg dus om verder te kijken dan de hype, er ons ernstig over te bezinnen en er behoedzaam mee om te springen.
Big Business
Beginnen we met Big Business.De digitale hype is niet echt nieuw en komt ook niet uit de lucht gevallen. Veel, zo niet alles,heeft in onze samenleving te maken met geld. En in het geval van de computer gaat het over het grote geld, denk maar aan Microsoft en Apple. Eind de jaren negentig was er al eens een grote hype rondom computers en informatica. Het was de periode van de dot.com boom en de opmars van de computergiganten. Deze computerreuzen investeerden tientallen miljarden in hun sector en zagen in het onderwijs een fantastische ‘markt’. Ze staken er zelf ook heel wat geld in. Er werden toen heel wat theorieën gelanceerd die er allemaal op neerkwamen dat de computer voor een veelbelovende revolutie zou zorgen in het onderwijs. Het kwam er op aan de trein niet te missen.
Zoals we weten was de dot.com economie niet veel meer dan een zeepbel die snel uit elkaar is gespat. Het was voor een groot deel gebakken lucht en van de beloftes dat de computer het leerproces volledig zou transformeren is ook al niet zoveel in huis gekomen.
Nu, tien jaar later, zit de industrie van de tablets en iphones in de lift. Het is een concurrentiestrijd op leven en dood en het onderwijs wordt opnieuw als een heel belangrijke afzetmarkt gezien. De laatste jaren investeerde de sector opnieuw zwaar in het onderwijs. Gelijktijdig werd een echte hype gecreëerd om die investeringen te laten renderen. Maar laat ons even voorbij de glitter kijken naar de mogelijke nefaste gevolgen voor de opgroeiende jeugd. We overlopen de mogelijke nadelen een voor een.
Voorbij de hype
a. Dom
Digitale media helpen de hersenen van kinderen en jongeren om zeep. De informatietechnologie neemt het werk over dat ons brein eigenlijk zou moeten doen. We kennen in feite dat fenomeen: als leerlingen alles met het rekentoestel uitrekenen, kunnen ze op den duur niet meer hoofdrekenen. Als je weinig beweegt dan verzwakken je benen. Een studie bij taxichauffeurs heeft aangetoond dat door enkel te vertrouwen op het gps-systeem, het navigatiesysteem van het brein (hippocampus) degenereert. Enzovoort.
Maar er is meer. Door met de pen te schrijven leer je de zaken die je opschrijft beter herinneren. Geen nood, Google vervangt het geheugen. Veel programma’s zijn ingesteld op ‘autosuggestie’. Zodra een kind aanstalten maakt op een woord in te tikken, komt het hele woord al op het scherm. Ze moeten zelf geen moeite meer doen. Van spelling of grammatica hoeven ze zich ook niets te trekken, dat doet het tekstverwerkingsprogramma wel.
Het is waar dat sommige games van de spelers ingewikkelde denkprocessen verlangen en dus het denken stimuleren. Maar een schaakspel doet dat ook en men moet hersengymnastiek niet verwarren met een leerproces dat doordacht en systematisch noodzakelijke vaardigheden aanbrengt, inoefent, evalueert en remedieert.
Anders gezegd, computers zijn geen deugdelijk opvoedkundig instrument omdat ze belangrijke hersensectoren doen inkrimpen en de training ervan afremmen i.p.v. te stimuleren. Op het moment dat de hersenen in volle ontwikkeling zijn brengt dat schade toe. Dat probleem vervalt zodra het brein ontwikkeld is.
b. Hyperkinetisch
Ons brein wordt door digitale overprikkeling ook nog op een andere manier aangetast. Het is geweten dat onze hersenen reageren op de omgeving rondom ons en zich afstemmen op de prikkels waar ze regelmatig aan blootgesteld worden. Sinds de jaren tachtig is de snelheid (opeenvolgende sequenties en hoeveelheid nieuwe informatie per minuut) van de televisieprogramma’s drastisch toegenomen. Bij het surfen en facebooken ligt het tempo ook al bijzonder hoog en bij games ligt die snelheid nog eens zo hoog. De aantrekkelijkheid van games draaien precies rond het razendsnel tempo, rond hoe snel de scène verandert per minuut. Tegenwoordig is het niet ongebruikelijk dat kinderen naar twee schermen tegelijk kijken, een met een filmpje of het internet en een andere met videospelletje. Ondertussen nog wat sms’en op een derde scherm.
Als de hersenen van een kind gewend geraken aan zo’n razend tempo en er uiterste alertheid nodig is om te blijven reageren of te winnen, dan is de kans groot dat het kind de alledaags realiteit vervelend en weinig stimulerend vindt. Het scherm is leuk,de wereld saai.
Als we de hersenen trainen om te reageren op constante prikkels en flikkerende lichten, veranderingen in geluid en camerapositie, of directe feedback, dan is de kans groot dat de leerkracht het moeilijk zal hebben om de aandacht van de kinderen te houden, tenzij hij of zij zelf met de digitale glitter uitpakt…
ADHD wordt veroorzaakt door verschillende factoren, waaronder genetische. Maar studies hebben aangetoond dat het veelvuldig televisiekijken, gamen en gebruik maken van sociale media concentratieproblemen veroorzaken bij schoolgaande kinderen en studenten en dus mee verantwoordelijk zijn voor een toename van de ADHD bij kinderen, net zoals roken de kans op kanker verhoogt.
Als je onze hyperkinetische minister van onderwijs bezig ziet, zou je denken dat de man iets teveel voor het scherm heeft gezeten. Geen wonder dat hij het gamen wil lanceren in onze scholen.
c. Dik
Kinderen die langdurig voor een scherm zitten zijn fysiek minder actief en vertonen daardoor een hogere body mass index (BMI). Studies wijzen uit dat kinderen tussen 8 en 18 jaar dagelijks zo’n zes uur voor een scherm zitten (DVD, computer, games, iphones, tablets, …). Als je het multitasking (scherm bekijken terwijl ze bvb een geschreven huistaak maken) erbij neemt dan loopt dat op tot zelfs acht en een half uur per dag.
Games zijn hier de grote boosdoener. De games zijn zo ontworpen dat ze verslavend zijn, waardoor veel jongeren niet alleen veel tijd verliezen om iets bij te leren, maar ook veel te lang stilzitten op het moment dat hun lichaam in volle ontwikkeling is. Men heeft uitgerekend dat voor elk bijkomend uur dat kinderen per dag voor een scherm zitten, het risico voor overgewicht met 5% verhoogt. Vandaag zijn er wereldwijd anderhalf miljard mensen met overgewicht of zwaarlijvig, dat is meer dan tweemaal zoveel als dertig jaar geleden. Dat komt zeker niet alleen door het overmatig eten van suiker.
Je zal maar sportleraar zijn in het computertijdperk…
d. Asociaal
Gekluisterd zijn aan digitale schermen is nadelig voor de sociale ontwikkeling. Sociaal gedrag moet aangeleerd worden. Het uitbouwen van goede sociale relaties is een moeilijke vaardigheid die tijd, inspanningen en oefening vraagt. Alleen door voldoende te trainen ontwikkel je een sociaal brein. Hoe groter de groep is waarin je opgroeit, hoe groter je sociaal brein is. Kinderen die vaak voor een scherm zitten zijn minder goed getraind dan andere kinderen. Studies wijzen uit dat het sociale brein van mensen met veel vrienden groter is dan dat van mensen met weinig vrienden. Virtuele vrienden zijn geen echte vrienden. Via het scherm kan je geen empathie voelen of emotionaliteit uitwisselen.
Het sociaal brein bepaalt het sociaal gedrag, net zoals de hippocampus ons natievaardigheden bepaalt. ‘Schermkinderen’ zitten hier op den duur met een handicap. Ze lopen op school meer risico om scheef bekeken, uitgelachen en gepest te worden. Een milde vorm van autisme wordt mee veroorzaakt doordat kinderen van kleins af opgeslokt worden door de digitale wereld.
e. Crimineel
Ethisch gedrag wordt voor een groot deel bepaald door het invoelingsvermogen (empathie) en door aangeleerd gedrag (imitatie). De digitale wereld zoals die vandaag is georganiseerd is een aanslag op beide.
Empathie is de essentiële eigenschap van morele intelligentie. Het is de mogelijkheid om zich in te leven in, en zich te identificeren met andermans zorgen. Het is een krachtige emotie die wreed en gewelddadig gedrag intoomt en ons aanspoort om anderen vriendelijk te behandelen. Kinderen hebben een natuurlijke aanleg voor empathie. Maar of die sterk of zwak ontwikkeld wordt, hangt af van de omgeving waarin het kind opgroeit. De overkill aan films, tv-programma’s en games die geweld, onbeschoftheid en wreedheid tentoonspreiden, tast onvermijdelijk het inleefvermogen van opgroeiende kinderen aan. Geweld wordt iets banaal waarbij je nauwelijks nog iets voelt. Het vermindert de kans dat ze in de werkelijkheid slachtoffers van geweld zullen bijspringen.
Tegenwoordig hebben jongeren tegen dat ze 18 jaar oud zijn gemiddeld reeds 16.000 moorden en 200.000 gewelddadige acts te zien gekregen. Bijna alle onderzoeken bevestigen dat het bekijken van geweld kinderen agressiever, rustelozer, ongevoeliger en minder creatief maakt.
Kinderen ontwikkelen hun gedrag door waargenomen ervaringen te herhalen, te imiteren. Hoe meer ervaringen of voorbeelden ze te zien krijgen die altruïsme, zorg, warmte, enz. uitstralen, hoe groter de kans dat ze die gedragingen zullen kopiëren. Hetzelfde geldt natuurlijk ook voor gewelddadig en onbeschoft gedrag. Als je weet dat dagelijks tv-kijken voor kinderen tussen de 3 en de 13 jaar de kans op criminaliteit met 30 procent vergroot, dan kan je indenken wat het impact is als er ook nogfilms (gedownload of op dvd)en games bovenop komen.
Big Brother
Er is nog een ander belangrijk aspect dat de introductie van de digitale media in onderwijs en opvoeding met zich meebrengt. We hebben het over controle en privacy. Digitale technologie registreert alles, van a tot z. Personen die toegang hebben tot de servers (directie, ICT-personeel) kunnen op die manier vrij gedetailleerd te weten komen wat er in het klaslokaal gebeurt. Op dit moment lijkt dat misschien nog wat voorbarig omdat de integratie in onze streken nog niet ver gevorderd is. Maar wij staan nog maar aan het begin van zo’n integratie en in de VS staan ze op dat vlak al heel wat verder. Niemand minder dan Bill Gates stelde onlangs voor om in elk klaslokaal een camera te installeren om de leerkracht ‘beter te kunnen evalueren’. Hij heeft er zelfs enkele miljarden dollar voor over. We zijn gewaarschuwd.
Maar Big Brother aast ook en misschien vooral op de leerlingen. Om de leerinhoud perfect te doen aansluiten bij het profiel of niveau van de individuele leerling heb je er gedetailleerde gegevens van nodig. De stichter van een groot e-learning bedrijf in New York zegt daarover: ‘wij weten meer over onze gebruikers (leerlingen) dan gelijk wel bedrijf ooit heeft geweten over gelijk wie’. Dat de leerzwakheden of leerstoornissen van opgroeiende jongeren in grote databanken zullen terecht komen, lijkt geen prettige gedachte. Men kan zich indenken tot welke misbruiken zo’n gedetailleerde informatie kan leiden. Nu al kan men in de VS gegevens ‘kopen’ van patiënten met kanker, diabetes of een depressie. In de toekomst zijn sollicitatiegesprekken dan in principe zelfs niet meer nodig. Men screent de kandidaten op hun geregistreerde kennis- en intelligentieprofiel en haalt er de beste uit. Welkom in Brave New World.
Het kind en het badwater
Wat we hierboven opsomden gaat over risico’s en mogelijke valkuilen, en die zijn niet van de minste. Dat wil daarom niet zeggen dat we de computer en andere digitale media compleet moeten verbannen uit het leven van kinderen. Dat is trouwens onmogelijk en bovendien zinloos. Aristoteles zei het al, ‘het ware talent schuilt in de kracht van het doseren’. Het is zoals met suiker, ons lichaam heeft het nodig, maar enkel in beperkte hoeveelheden. Overdosis maakt het schadelijk. Ouders vinden het gemakkelijk om kinderen enkele uren voor een scherm te zetten, dan hoeven ze er niet naar om te zien. Maar dat is hetzelfde als je kind volstoppen met snoep om van het gezaag af te raken.
En ja, een tekst kan je evengoed lezen op een scherm als op papier. Maar op een scherm zit je met één klik op een spelletje, op je facebook, je chatbox, enz. De verleiding is o zo groot en je moet al over een heel sterke zelfdiscipline beschikken om aan die verleiding niet toe te geven. De meeste kinderen – en zelfs volwassenen – hebben die zelfcontrole niet. Hoppen van de ene site naar de andere of eindeloos facebooken dragen niets bij aan het leerproces van kinderen, lezen doet dat wel.
Volgens experts wordt tv-kijken best vermeden tot het kind drie jaar oud is. Voor oudere kinderen wordt het televisiekijken best beperkt tot één uur per dag, met inbegrip van computergebruik. Gemiddeld zitten kinderen dus minstens zesmaal teveel voor een scherm. En dan hebben we het nog niet over de iphone-verslaving. Er is nog veel werk aan de winkel en dat geldt zowel voor de ouders als voor het onderwijs.
Marc Vandepitte
Bronnen:
SpitzerM.,‘Digitale dementie.Hoe wij ons verstand kapotmaken’,2013Atlas Contact.
‘Computers op school zijn misdadig’,Knack26 juni 2013.
‘De negatieve invloed van televisie op kinderen’,e-gezondheid.be.
Pagani, L.S. et al., ‘Archives of pediatrics and adolescent medicine’, mangerbouger.be.
‘Media Influences on Juvenile Delinquency’, ehow.com.
‘Empathy Crisis: Why Children Are Crueler’, micheleborba.com
‘Tipping point for media viewing as couch potatoes go digital’,Financial Times,2 augustus 2013.
‘Fixated by Screens, but Seemingly Nothing Else’, nytimes.com.
‘Children who play video games for two hours a day may “DOUBLE risk of getting ADHD”’, dailymail.co.uk.
‘Bill Gates’ $5 Billion Plan: Let’s Put a Camera in Every Classroom’, takepart.com.
‘Companies scramble for consumer data’, ft.com.
‘iPhone-verslaving net zo erg als drugsverslaving’, bright.nl.
