Kennismaking met het Cubaans onderwijs

“Cuba is misschien wel het enige land ter wereld waar de scholingsgraad van de lokale bevolking gemiddeld hoger is dan die van de toerist, terwijl die toerist wel een veel hogere koopkracht heeft“. Knal! Ik was onmiddellijk geïntrigeerd door deze – eerste, maar zeker niet laatste – uitspraak van Marc, onze reisleider.
Drie zaterdagen lang worden 24 enthousiaste, nieuwsgierige reisgenoten (op twee na allemaal mensen die iets met onderwijs of vorming te maken hebben) voorbereid op deze veertiendaagse studiereis doorheen Cuba: een vleugje geografie, de geschiedenis, het politieke systeem, de economische situatie, praktische afspraken, het reisprogramma dat werd ontwikkeld door ICS (Initiativa Cuba Socialista). Een koffer aan informatie. Klaar om te vertrekken.

Op 10 april zitten we gretig en vol verwachting op het vliegtuig richting het Caribische eiland. Het is al laat in de avond wanneer we de Cubaanse bodem betreden en onmiddellijk vallen de nacht en de warmte als een deken om ons heen … en die onbeschrijflijke geur, de typische geur van het zuiden. Hoewel het donker is, zit ik met mijn neus tegen het venster van de touringcar geplakt om de eerste beelden van Havana op te vangen. De start van een overweldigende reis.

Twee weken lang proeven we van de Cubaanse gastvrijheid en ontdekken we enkele prachtige steden, maar worden we vooral ondergedompeld in het Cubaanse onderwijssysteem tijdens talrijke bezoeken aan onderwijsinstellingen: een kindercrèche, scholen voor basis- en secundair onderwijs, verschillende universitaire instellingen, een gespecialiseerde school voor kunstanimatoren, een gehandicapteninstelling …

Ser culto para ser libre

We rijden door de straten van Havana en wat me onmiddellijk opvalt: hier geen commerciële reclameborden die de stad verblinden, wel grote afbeeldingen van de helden van de Revolutie: José Martí, Che Guevara, Camilo Cienfuegos en vele inspirerende leuzen waaronder “Unidos luchamos, unidos venceremos” (“verenigd strijden we, verenigd zullen we overwinnen”), “Somos protagonistas de nuestro tiempo” (“wij zijn de hoofdrolspelers van onze tijd”) of “Fieles a nuestra historia” (“trouw aan onze geschiedenis”).

Onderwijs speelt een cruciale rol in de Cubaanse maatschappij. Nergens in Latijns-Amerika is de scholingsgraad zo hoog en participatie van alle lagen van de bevolking aan het onderwijs zo groot. Het is verplicht én (volledig) gratis. Van peutertuin tot universiteit komen enkele grote pijlers terug: de Spaanse taal (vol bewondering luister ik telkens weer naar de welbespraaktheid van al onze gastvrouwen en -heren), de Cubaanse geschiedenis met grote aandacht voor de waarden en de helden van de Revolutie, kunst en sport. Van het platteland tot in de stad genieten zoveel mogelijk Cubanen onderwijs.
“Ser culto para ser libre” is de leidraad op ons pad. Zelfontplooiing en opleiding worden door de Cubanen hoog in het vaandel gedragen. Meer nog, vorming en onderwijs leiden tot vrijheid.

Círculo infantil: van peuter tot kleuter

Peuters en kleuters zetten hun eerste stappen in het onderwijs in een círculo infantil (een soort crèche voor peuters en kleuters van 1 tot 5jaar) en een jaar preescolar (“voorschooljaar” op 5 of 6 jaar). Dit onderwijs is niet verplicht en voorziet in zowel gedragsontwikkeling als intellectuele, motorische en affectieve ontwikkeling van het kind.

Voor ouders die verkiezen hun kinderen thuis op te voeden, is er een speciaal programma ontwikkeld: Educa a tu hijo (Leid je kind op). In de buurt van Havana bezoeken we zo’n círculo infantil en worden er warm onthaald door enthousiaste kinderjuffen en een gedreven oud vrouwtje, de directrice. We bezichtigen er de (ruime) kleurrijke klaslokalen en worden vervolgens naar de tuin geleid waar kinderen in kleine groepjes volledig opgaan in hun spel. Sommigen spelen rollenspellen zoals moedertje en vadertje, kappertje, koken etentje. Anderen leren het alfabet en getallen. Ook hygiëne blijkt een onderdeel van de opvoeding te zijn. Het is warempel een jongen die de pamper van een babypop ververst en ze vervolgens met een lepeltje ingebeelde voeding geeft.

Enkele peuters zoeken onmiddellijk contact en overhandigen ons gewillig hun speelgoed als uitnodiging om met hen mee te spelen. Dan worden we gevraagd terug te keren naar de patio waar we in een cirkel mogen gaan zitten en heerlijk vers sap van ananas of guave aangeboden krijgen. Muziek knalt uit de boxen en we worden getrakteerd op een dansspektakel van de kinderen. Ludo, nooit verlegen om zich aan een danspasje te wagen, kan zich niet langer bedwingen en smijt zich mee op de dansvloer. Het startschot is gegeven: op enkele minuten tijd staan we allemaal samen salsa te dansen met de kleine Cubaantjes. De kunst van het heupwiegen is duidelijk een van de te ontwikkelen talenten, maar ritme hebben ze allemaal! Daarna is er tijd voor vragen en een halfuurtje later trekken we gecharmeerd door deze vrolijke en kindvriendelijke omgeving opgewekt verder.

De eenheidsschool: op zoek naar je roeping en talent

Nog in Havana bezoeken we la Escuela Secundaria Básica Julio Antonio Mella, een school voor basissecundair onderwijs, een onderdeel van de “eenheidsschool”. De eenheidsschool ( van 6 tot minimum 15 jaar) is verplicht en onderverdeeld in 9 graden: graden 1 tot 6 vormen het lager onderwijs, graden 7 tot 9 het basissecundair.
Cuba telt momenteel 227 centra waar meer dan 100.000 leerlingen worden opgeleid in het basissecundair onderwijs (12-14 jaar). Een aantal centra liggen op het platteland en kinderen kunnen er op internaat verblijven. Op dit niveau bestaan ook kunst- (Escuelas Vocacionales de Arte) en sportscholen (Escuelas de Iniciación Deportiva).

We worden al zingend verwelkomd door een groep leerlingen en een opvallend jonge directeur (30 jaar). Uit volle borst zingen (en dansen) ze lofliederen aan het adres van Fidel en over de waarden van de revolutie. In een van de klaslokalen licht de directeur ons het pedagogisch project en de organisatie van de school toe. Hij beantwoordt gewillig onze vragen en wordt hierin enthousiast bijgestaan door een zeer mondige studente, ook vertegenwoordigster van de Pioneros, de Pioniers.

Pioniers is een organisatie van jongeren, vooral geïnspireerd op de ideologie van Che Guevara. Ze draagt bij tot de integrale opleiding van Pioniers en organiseert diverse, festivals, vormingsdagen. Ze spelen ook een belangrijke rol in de scholen. De Pioniers helpen de leerkrachten bij bijvoorbeeld bij de opvoeding, de ordehandhaving of het bijwerken van zwakkere leerlingen. Ons bezoek aan de school wordt afgerond met enkele traditionele liedjes opnieuw opgevoerd door het leerlingenkoor.

De school ligt binnen Ciudad Libertad, op enkele honderden meters van het museum van de alfabetisering. We worden er rondgeleid door een zeer charismatische directrice die ons met trots het verhaal doet van het nationale alfabetiseringsprogramma. Cuba is het eerste land in Amerika dat “vrij van analfabetisme” werd verklaard in 1961, amper drie jaar na de overwinning van de Revolutie. Ook 27 andere Latijns-Amerikaanse, Afrikaanse landen en Nieuw-Zeeland (hebben) leren lezen en schrijven dankzij de Cubaanse alfabetiseringsmethode “Sí, yo puedo”. Tiens, haalde Obama de mosterd voor zijn verkiezingsslogan in Cuba?

Het pre-universitair onderwijs

Leerlingen stromen tussen hun vijftien en zeventien in het pre-universitair onderwijs in dat is onderverdeeld in drie graden (graden 10 tot 12). Hierbij wordt een verschil gemaakt tussen plattelands- en stadsscholen. Wordt in de eenheidsschool bij leerlingen een bepaald uitzonderlijk talent vastgesteld, kunnen zij worden geselecteerd voor gespecialiseerde scholen op het vlak van sport, kunst, pedagogische en exacte wetenschappen.

Zo bezochten we in Santa Clara een school waar leerlingen in terecht komen die door hun uitzonderlijk talent in dans, muziek, theater of plastische kunsten opgeleid worden tot kunstanimatoren (instructores de arte). Na hun opleiding worden ze tewerkgesteld in scholen waar ze lesgeven aan leerlingen met een speciale interesse voor een van deze kunstvormen. Ze zorgen voor een betere sfeer op school. Daarnaast spelen ze ook een belangrijke rol in de culturele ontwikkeling van hun gemeente en versterken ze de band tussen die gemeente en culturele organisaties.

In de school voor kunstanimatoren worden we andermaal hartelijk ontvangen door directie, enkele docenten en studenten. De directeur doet ons het verhaal van de school en enkele studenten tonen hun muzikale talent op gitaar en in zang. Wij luisteren vol bewondering naar deze passionele optredens.

Na het basissecundair onderwijs kunnen leerlingen ook kiezen voor een technische of beroepsopleiding. Dit onderwijs wordt georganiseerd in polytechnische centra en als een vierjarige cyclus na de 9de graad of een driejarige cyclus na de 12de graad. Er zijn veel verschillende specialisaties en doorstroming naar het hoger onderwijs blijft mogelijk.

De grootheid van een staat leest men af aan de manier waarop aandacht wordt gegeven aan gehandicapten

Het buitengewoon onderwijs is er op verschillende niveaus en is gedifferentieerd in functie van het probleemgebied. Leerlingen zijn er intern of halfintern. Onvergetelijk is ons bezoek aan de school “Solidaridad con Panamá”, een school voor kinderen tussen 6 en 15 jaar met een fysiek-motorische of geestelijke handicap. De directrice leidt ons een ruime aula binnen waarboven een zeer waardevolle uitspraak te lezen staat: “De grootheid van een staat leest men af aan de manier waarop aandacht wordt gegeven aan gehandicapten”. Fidel Castro sprak deze woorden tijdens de opening van de school in december 1989, 10 dagen na de invasie van Panamá door de VS. De naam van de school getuigt van de Cubaanse solidariteit met het Panamese volk.

Na uitleg over de werking van de school en het bijzonder onderwijs in Cuba, wordt een meisje met stompjes armen en benen in een rolstoel de aula binnengereden (enkele rolstoelen in de school zijn een geschenk van België). Ondanks haar handicap straalt het guitige meisje een weergaloos charisma en zelfvertrouwen uit. De muziekband is gestart en haar luide, volle stem vult de hele aula. Vol bewondering en ook ontroerd genieten wij, en zichtbaar ook haar begeleiders, van dit prachtige zangoptreden. De erkenning en ontplooiing van individuele talenten ondanks een handicap is hier heel opvallend.

We nemen ook een kijkje in de sportzalen waar leerlingen naargelang hun handicap een individueel aangepast behandelingsprogramma afwerken onder strikte, bijna persoonlijke begeleiding van fysiotherapeuten en artsen, waarvan sommigen nog in opleiding. De jongeren genieten duidelijk van onze aandacht en tonen ons trots hun kunnen op hometrainers en looptoestellen. Buiten is er een basketbalterrein, waar enkele rolstoelleerlingen basketballes krijgen, en een zwembad, zonder water.

Ook de klaslokalen zijn ruim en kleine groepjes leerlingen zijn er aan het werk: een meisje met het syndroom van Down toont me trots het cadeautje dat ze aan het maken is voor Moederdag. Ze vraagt mijn naam en vliegt me onverwacht hevig om de hals. Haar begeleiders manen haar kordaat aan me los te laten. Dat doet ze zonder aarzelen en smijt zich vervolgens even enthousiast op een volgende reisgenoot. Andere leerlingen haken pannenlappen en ontwerpen boekkaften.

Een groepje leerlingen heeft aardrijkskundeles. Onze begeleider Marc vraagt vooraan in de klas of iemand op de wereldkaart België kan aanduiden. De leerlingen kijken ons ietwat verbaasd en verlegen aan, maar al snel staat een moedige jongen recht, situeert vastberaden Europa en legt na enkele seconden zijn vinger ook op België. Applaus … een stralende tiener.

Verschillende studenten zitten hier op internaat. De slaapzalen zijn eenvoudig ingericht: een viertal bedden per kamer, kleurrijke dekbedden waarop een knuffel rust, kale muren. Ook de gemeenschappelijke doucheruimtes zijn kraaknet.
Niet alleen het onderwijs, ook de medische verzorging van de kinderen, inclusief chirurgische ingrepen, zijn volledig gratis. Bijzonder onderwijs is een significante verwezenlijking van de Revolutie!

Universiteit voor iedereen

Een van de ambitieuze doelen van Cuba is de “universalisering” van het hoger onderwijs om van Cuba het hoogst opgeleide land ter wereld te maken. Het hoger onderwijs wordt verstrekt in universiteiten, universitaire centra en hogere instituten (bijv. lerarenopleiding in een hoger pedagogisch instituut). Het wordt zowel in dag- als avondonderwijs aangeboden en in de vorm van vrije cursussen (via de media bijvoorbeeld).

Toegang tot het hoger onderwijs gebeurt op basis van de evaluatie in het pre-universitair onderwijs en voor verschillende studierichtingen worden selectieproeven of toegangsexamens georganiseerd.

We bezoeken de Universiteit van Santa Clara, de meest multidisciplinaire universiteit van Cuba en het kruim voor wetenschap en technologie. Hier studeren zo’n 20.000 studenten in 13 faculteiten en 33 verschillende opleidingen. Ook zijn er 15 onderzoekscentra. We mogen een kijkje nemen in en achter de schermen van de wereldbefaamde botanische tuin waarin enkele zeldzame planten worden gekweekt.

Er is in Cuba een uitgebreid systeem van volwassenenonderwijs, met speciale aandacht voor het platteland en met ruime doorstromingsmogelijkheden. Cuba is eigenlijk een grote school. Tot in de meest afgelegen gebieden van het land is het ondertussen mogelijk gemaakt een volledige studieopleiding af te werken.

Een sprekend voorbeeld hiervan is de universitaire zetel gevestigd in de gemeente Yaguajay. Aan de ingang van dit universitaire centrum lezen we een opschrift van Simon Bolivar: “un pueblo ignorante es un instrumento ciego de su propia destrucción”, wat ik vrij vertaal als: “een onwetend volk is een onzichtbaar instrument van zijn eigen vernietiging”. Hier krijgen –blijkbaar vooral vrouwen- een tweede kans om toch een universitair diploma te behalen.

Een van onze medereizigers merkt kritisch op dat investeren in academische kennis en opleiding voor iedereen een nobel project is, maar de vraag doet rijzen of er nog voldoende arbeiders (bereid) zullen zijn om bijvoorbeeld wegen te herstellen, vervallen leslokalen te renoveren, watervoorziening te garanderen… De studenten en enkele docenten dienen onze groep kordaat van antwoord: iedereen heeft recht op zelfontwikkeling. Er bestaat ook geen hiërarchie in beroepen, noch qua perceptie, noch qua verloning. Iemand met een academische opleiding zal simpelweg met nog meer inzicht en vaardigheid zijn werk uitvoeren. Als straten of gebouwen er vervallen bijliggen, is dat noch te wijten aan een gebrek aan kennis, noch aan een gebrek aan mensen, wel aan een tekort aan middelen. De blokkade van de VS en de druk die zij op derde landen uitoefenen om elke (economische) band met Cuba te verbieden, leidt tot schaarste aan grondstoffen en dus verval. Bovendien kadert dit project van levenslang leren in een breder cultureel perspectief van persoonlijke ontwikkeling en verrijking. Zoals José Martí immers zei: kennis maakt de mens vrij!

Er heerst plots een gespannen stilte, die wordt gebroken wanneer Marc in een emotioneel geladen eindspeech de studenten en hun docenten erop wijst dat er in België heel wat solidariteit met Cuba bestaat. Als bewijs hiervan en als blijk van respect en bewondering voor de Cubaanse strijd, overhandigt hij –net zoals bij ieder vorig bezoek- twee foto’s. De eerste foto werd genomen tijdens een manifestatie van een Belgische solidariteitsbeweging voor Cuba die jaarlijks op 12 september actie voert vóór de Amerikaanse ambassade in Brussel om de vrijlating van De Vijf te eisen. Op de tweede foto poseren Marc en zijn vrouw Katrien samen met Gerardo, een van De Vijf, toen ze hem enkele jaren geleden bezochten in een Amerikaanse gevangenis. De foto’s worden telkens met een applaus, dat dankbaarheid en hoop uitdrukt, in ontvangst genomen.

Na bijna twee weken rondtrekken brengen we net vóór de terugkeer naar Havana nog een laatste bezoek: de Faculteit van Medische Wetenschappen aan de universiteit van Cienfuegos. We worden er opnieuw heel hartelijk en warm onthaald door de vice-decaan, een van de hoofddocenten, die net terug is uit Haïti waar hij humanitaire hulp en medische zorgen toekende, en een handvol buitenlandse studenten. Nadat de vice-decaan ons op een zeer serene wijze de geschiedenis, de werking (in vaak moeilijke omstandigheden omwille van de blokkade) en de rol van deze universiteit toelicht, stellen we ook enkele vragen aan de buitenlandse studenten.

Ze komen uit oa. Venezuela, Kaapverdië en Zuid-Afrika en verklaren een voor een waarom ze in Cuba komen (verder) studeren. Stuk voor stuk horen we zeer persoonlijke en ook vaak droevige, maar steeds hoopvolle verhalen van gedreven jonge mensen die soms familie en gezin achterlieten om in Cuba te studeren en die ervan dromen om de kans die ze in Cuba krijgen om zich (gratis!) te vervolmaken in hun opleiding achteraf weer ten dienste te stellen van hun eigen land.
De vice-decaan knikt goedkeurend en duidt dat Cubanen “internationalisten” zijn. Cuba stuurt ontwikkelingshelpers (vaak ook in ruil voor grondstoffen) naar probleemgebieden en zet ook de deuren open van de Cubaanse universiteiten open voor buitenlandse studenten. Hij voegt eraan toe dat Cubanen het trouwens vreemd vinden dat zovele Afrikanen en Aziaten in en door hun moederland worden opgeleid, vervolgens naar Europa en de VS trekken om er zich te vervolmaken, maar er nadien ook blijven om daar hun diensten en kennis aan te bieden, terwijl ze zo hun eigen land in de steek laten. Hij benadrukt hier echter ook een verantwoordelijkheid van de ontvangende landen die volgens hem een beleid zouden moeten voeren dat erop toeziet dat buitenlandse studenten die opleiding genoten terug worden gestuurd naar hun vaderland om daar hun diensten aan te bieden. Een straffe uitspraak die op bijval kan rekenen van onze groep.

Cuba staat voor grote uitdagingen

Het jaar 1959 mag dan wel in het geheugen gegrift staan als het jaar van de overwinning van de Revolutie, maar zeker niet voor het einde van die Revolutie. Dit is een maatschappij in beweging. Dagelijks wordt veel in vraag gesteld en kritisch geanalyseerd. Er worden nieuwe voorstellen geformuleerd, pilootprojecten opgestart die vervolgens worden geëvalueerd en algemeen toegepast nadat alle betrokken partijen hiermee akkoord gaan. In dit veranderingsproces staat het algemeen belang centraal.

Terwijl wij het land doortrekken om deze maatschappij beter te leren kennen en begrijpen, heerst er bij de Cubanen een zekere opwinding. In Havana wordt alles in gereedheid gebracht voor de viering van het VIe Nationaal Congres dat op 16 april op het Plein van de Revolutie wordt gehouden. De verwachtingen zijn hoog want Cuba staat voor heel wat uitdagingen.

Vele vragen blijven vandaag nog onbeantwoord. Ook ik zit met twijfels: Cuba biedt een uniek en hoofdzakelijk gratis systeem van gezondheidzorg, onderwijs en basisvoedingsmiddelen, maar hoe blijft men dat betalen? Zouden individuele initiatieven niet (meer) aangemoedigd en ondersteund moeten worden om de immense kloof te dichten tussen de lage economische groei en de schaarste aan economische middelen enerzijds en de hoge sociale, culturele en artistieke groei anderzijds? Is het huidige monetair systeem houdbaar waarbij een bijna waardeloze Cubaanse peso moet opboksen tegen de 24 x sterkere CUC waarin handel wordt gedreven, maar die moeilijk bereikbaar is voor de doorsnee Cubaan, tenzij die met toeristen omgaat? Kan Cuba blijven de kaart van het toerisme trekken wanneer die koopkrachtige toeristen de frustratie van Cubanen in de hand werken omdat hun salarissen ten opzichte van die van de toeristen heel laag en vele basisbehoeften (kleren, huishoudtoestellen,…) enorm duur zijn? Cuba droomt ervan op termijn zelfvoorzienend te worden. Om dit te bereiken moet de productie omhoog, maar hoe kan je werknemers motiveren als er geen beloningssysteem bestaat?

Wie met Westerse ogen naar deze maatschappij kijkt, heeft ongetwijfeld vele twijfels en kritiek. Wie Cuba bekijkt door de bril van de Derde Wereld ziet een positief model van sociale, culturele en intellectuele ontwikkeling.

Na veertien intense dagen, keren wij met een koffer vol verhalen en stof om over na te denken terug naar huis… De gedrevenheid en het enthousiasme van alle spelers uit het onderwijs die wij mochten ontmoeten, werkt aanstekelijk. Het Cubaanse onderwijsmodel waarin de hele gemeenschap participeert, met pijlers als geschiedenis, taal, culturele en lichamelijke ontplooiing, maar dat ook steunt op normen en waarden als gelijkheid, solidariteit, waardigheid en discipline … is ongetwijfeld een inspirerend voorbeeld.

Ellen Thielemans