Het is ondertussen bijna 150 jaar geleden (1859) dat Darwin zijn meest beroemde boek, “Over het ontstaan van soorten” (“On the origin of species”) publiceerde. Van toen tot vandaag hebben zijn standpunten onder vuur gelegen en stand gehouden.
Darwin is een mijlpaal in het denken
Darwin verdedigt in zijn boek uitgebreid het standpunt dat evolutie een feit is, dat uit talloze gegevens blijkt. Dat idee was in 1859 niet nieuw. Charles Darwins grootvader Erasmus was er al mee op de proppen gekomen, en net 50 jaar voor Darwin had de fransman Jean Baptiste de Lamarck al een heuse evolutietheorie gepubliceerd. Darwin was ook ten zeerste schatplichtig aan Charles Lyell, die eerder voor de geologie een gelijkaardige theorie uitwerkte als Darwin voor de biologie.
Achteraf gezien blijkt Darwin de mijlpaal te zijn in het westerse denken. Voor hem overheerst de idee dat de aarde met alles er op en er aan in één keer geschapen is, en sindsdien weinig veranderd. Het moment van de schepping zou slechts een aantal duizenden jaren geleden zijn. Na het bekend worden van Darwins werk gaat het inzicht overheersen dat de wereld al vele miljoenen jaren bestaat en in die tijd voortdurend veranderd is, zowel de aardkorst als de planten- en dierenwereld.
Onderscheid tussen feitelijkheid en mechanisme van evolutie
Naast de verdediging van de feitelijkheid van de evolutie, ontwikkelde Darwin ook een theorie over het mechanisme. Hier speelt de natuurlijke selectie een centrale rol. (Als in wetenschappelijke werken de term darwinisme gebruikt wordt, bedoelt men daarmee Darwins theorie over de natuurlijke selectie.) Het is belangrijk deze twee – dat evolutie plaats heeft en hoe dit gebeurt – uit elkaar te houden. Binnen de twintig jaar na de publicatie van Darwins boek was de hele toenmalige wetenschappelijke wereld overtuigd van het feit van de evolutie. Over het mechanisme wordt tot op vandaag, ook door serieuze wetenschappers, gediscussieerd. Deze discussies worden regelmatig aangegrepen door tegenstanders van de evolutie-idee om verwarring te zaaien. Een discussie over het mechanisme wordt dan voorgesteld als twijfel over de feitelijkheid van evolutie. In zijn magnum opus over evolutietheorieën haalt Stephen Jay Gould (2002, p. 987) een pamflet aan met als titel “Topwetenschappers van Harvard geven toe: evolutie is een verzinsel.” Eén van de topwetenschappers is Gould zelf. Hij wijdde ongeveer heel zijn wetenschappelijke carrière aan evolutie en schreef er meer dan 10 boeken en tientallen wetenschappelijke artikelen over. De bedoelde topwetenschappers waren tot de conclusie gekomen dat natuurlijke selectie zoals Darwin ze beschreef niet volstaat om alle macroëvolutionaire verschijnselen te verklaren. Zij stellen dus dat Darwins theorie over het mechanisme niet compleet is. Geen haar op hun hoofd denkt er aan de feitelijkheid van evolutie in twijfel te trekken.
Creationisme versus evolutie
Van bij de voorstelling van Darwins boek in 1859 tot op vandaag wordt het wetenschappelijke standpunt dat evolutie een feit is aangevallen op religieuze gronden. Creationisten blijven het scheppingsverhaal uit de bijbel letterlijk nemen en willen de idee van evolutie niet aanvaarden.
In België heeft die religieuze kruistocht nooit veel aanhangers geteld. In Nederland, waar een grotere groep meer fundamentalistisch ingestelde christenen woont, slaat het creationisme wat meer aan. Zo werden begin van de jaren 70 een aantal boekjes gepubliceerd bij de Amsterdamse uitgeverij Buijten en Schipperheijn, die in de evolutie-idee een bedreiging zien voor de bijbelse opvattingen van de schrijvers. De Evangelische Omroep heeft ook meer dan bijvoorbeeld de Belgische TV-zenders een forum geboden aan verdedigers van creationistische opvattingen. Al valt het op dat sinds ongeveer een jaar op de Vlaamse zenders creationisten aan het woord kunnen komen. Maar tot nog toe gelukkig niet zonder dat er tegelijkertijd een wetenschapper de nodige kanttekeningen kan maken.
Het beloofde land van de creationisten ligt echter in de Verenigde Staten van Amerika. In de Scopes Trial (Tenessee, 1925) werd biologieleerkracht John Scopes veroordeeld voor het onderwijzen van de evolutietheorie. Wetten uit die periode die het onderwijs in de evolutieleer verboden bleven bestaan tot 1968. Toen werden ze op basis van het First Amendement van de Amerikaanse grondwet afgeschaft. Het First Amendement bepaalt dat de staat geen godsdienst mag instellen.
De creationistische beweging scoorde opnieuw in de staten Arkansas en Louisiana in de late jaren 70. Er werden wetten ingevoerd die verplichtten in de biologielessen evenveel tijd te besteden aan het bijbelse scheppingsverhaal dan aan de evolutietheorie. Uiteindelijk zouden deze wetten afgeschaft worden, eerst in Arkansas in 1982, later in de hele VS door een beslissing van het Opperste Gerechtshof in 1987.
Intelligent Ontwerp : oude vossen, nieuwe schapenvacht.
De afhandeling van de processen in de jaren 80 en de vergeefse pogingen die creationisten sindsdien nog ondernamen, geven de indruk dat het gevecht “evolutie of scheppingsverhaal”, Darwin of de bijbel, beslecht is. De “klassieke” creationisten gaan telkens onderuit als ze geconfronteerd worden met wetenschappers in evolutie.
Maar de gezworen vijanden van het darwinisme geven zich niet gewonnen.
In Seattle bestond al een tijdje het Discovery Institute (DI) als een Republikeinse denktank. Daarbinnen werd het Centre for Science and Culture opgericht, dat zich speciaal met de strijd tegen de evolutieleer bezighoudt. Uit het recente verleden hebben zij geleerd dat de frontale aanval niet werkt.
Daarom ontwierpen zij de theorie van het “Intelligent Ontwerp” (IO). Die theorie heeft als centrale stelling dat het leven te gecompliceerd in elkaar zit om verklaarbaar te zijn door natuurlijke selectie. Het kan volgens IO-adepten niet anders dan dat een intelligent wezen het leven heeft “ontworpen”.
Het DI probeert zoveel mogelijk mensen met een academische titel aan te trekken en hen in de strijd te gooien. Verder probeert het zo goed mogelijk zijn eigenlijke agenda te verbergen. Dit laatste mislukte toen in 1999 het zogenaamde “Wedge-document” uitlekte. Daarin staat te lezen (zie Mooney, 2005, p. 173) dat het er om te doen is om “de materialistische verklaring te vervangen door het theïstische inzicht dat de natuur en de mens door God geschapen zijn”. Publiek probeert het DI elke verwijzing naar religie te vermijden. Zij ijveren voor het bekritiseren van bepaalde aspecten van de evolutieleer, en voor het promoten van het idee van IO. In de scholen proberen ze voet aan de grond te krijgen onder het motto “teach the controversy”.
Fantasie of wetenschap ?
Een theorie als IO is uiterst geschikt om onder het motto van vrije meningsuiting of oefening in kritisch denken in scholen binnen te smokkelen. Ze is zo geformuleerd dat nooit expliciet kan bewezen worden dat ze verkeerd is. Ze kan ook niet getest worden, en is daarom alleen al geen wetenschappelijke theorie. De IO-promotors beseffen dat buiten de wetenschappelijke wereld velen niet weten hoe wetenschap werkt en wat nu juist de verhouding tussen wetenschap en kennis is. Zo proberen ze pure speculatie als gelijkwaardig aan wetenschappelijk inzicht voor te stellen.
Amerikaanse critici van IO stellen: “ Een onbekende intelligente ontwerper heeft iets gedaan, ergens, op een of andere manier, en voor een onduidelijke reden. Zoiets is geen wetenschappelijk model.”(Mooney, p. 180). Van een wetenschappelijke hypothese verwacht men dat ze gekende feiten verklaart, en dat ze voorspellingen toelaat die door verdere waarnemingen of experimenten bevestigd worden. Een eenvoudig voorbeeld: Darwin stelde dat zijn evolutietheorie ook opging voor de mens, op basis van de biologische gelijkenissen tussen mensen en andere zoogdieren, vooral apen. Als die stelling juist was, zouden fossielen van menselijke voorouders moeten gevonden worden die op een aapachtige afstamming wezen. Vandaag kennen we honderden dergelijke fossielen.
Veel belangstelling voor de “controversy”
Men kan zich vragen stellen bij het relatieve succes van de nieuwe creationistische strategie. Is het alleen te verklaren door de intelligent ontworpen theorie IO ?
Onderzoek heeft uitgewezen dat in de VS maar één burger op drie het feit van de evolutie als vaststaand beschouwt, en dit al voor de grote publieke belangstelling voor IO. Er is dus een vruchtbare akker om in te zaaien.
Een belangrijk element is de invloed van conservatieve christelijke drukkingsgroepen. Zij hebben een grote bijdrage geleverd aan de verkiezing van G W. Bush, zowel financieel als wat stemmen betreft. Voor wat, hoort wat. De president van de USA heeft wel oren naar de creationistische verlangens. Herhaaldelijk spreekt hij zich uit voor het plaatsen van de IO-theorie naast het darwinisme.
Uit dezelfde hoek komt de enorme financiële steun die het DI ontvangt. Die bedroeg in 2003 ongeveer 4,1 miljoen dollar, voor een belangrijk deel afkomstig van religieuze organisaties. De grootste donor blijft voorlopig het echtpaar Ahmanson uit Californië, dat fortuin heeft gemaakt in de bankwereld. Zij storten sinds enkele jaren 1,3 miljoen dollar per jaar. (De Morgen, 22 augustus 2005)
Toch haalden de anti-evolutionisten voorlopig hun slag niet thuis. In december 2005 verwierp een rechtbank in Pennsylvania de eis om IO naast de evolutietheorie te onderwijzen. Wordt vroeg of laat vervolgd.
- Gould, S.J., “The Structure of Evolutionary Theory”, 2002, The Belknap Press of Harvard University Press
- Mooney, Chris, “The Republican War on Science”, 2005, Basic Books, New York.
