Wij, leerkrachten, worden met een nieuwe opdracht belast: de ondernemingsgeest van onze leerlingen aanwakkeren. Ze warm maken voor het ondernemerschap. Dit is een van de voornaamste accenten van de recente Verklaringen van onze Gewest- en Gemeenschapsregeringen. Onze bewindlui hoeven echter niet op de progressieve leerkrachten te rekenen om met die stroming mee te gaan!
Vergeef het de Luikenaar die ik ben, wanneer ik mij hier op Wallonië toespits, in de overtuiging evenwel dat de hiernavolgende analyse net zo goed voor andere regio’s van deze wijde wereld geldt. In hun regeerakkoorden voor de Franse Gemeenschap lijken de Parti Socialiste (PS) en de Centre démocrate humaniste (Cdh) tezelfdertijd koud en warm te blazen rond onderwijs. Enerzijds verkondigt de nieuwe coalitie haar wil om de ongelijkheden op het vlak van onderwijs te bestrijden. Anderzijds legt zij geen agenda vast en laat zij niet na ons eraan te herinneren hoe slecht het wel met de publieke middelen gesteld is… Voeg daarbij nog de andere kritische punten van het akkoord, die verder in dit dossier belicht worden.
Bekijkt men het regeerakkoord voor het Waals Gewest, dan is er geen twijfel mogelijk: de door de PS en Cdh gemaakte analyse van de oorzaken van de « onaanvaardbare werkloosheid » en de door hen voorgestelde oplossingen ruiken sterk naar « neoliberalisme ». Liberalen aan de macht overbodig! Want oordeel zelf. De oorzaken van de werkloosheid? Het lage opleidingsniveau van te vele Walen, en het geringe aantal privé-ondernemingen en -investeringen. De bevoorrechte « oplossingen »? Behoudens nieuwe cadeaus aan de leiders en de bezitters van de ondernemingen – belastingsverminderingen, administratieve vereenvoudigingen, een gemakkelijkere overdracht van ondernemingen, … – verwacht de Waalse regering van het onderwijs dat het tot « het stimuleren van de creativiteit en ondernemingsgeest » bijdraagt.
De Waalse Gewestregering belooft om « in samenwerking met de Franse Gemeenschapsregering de volgende hoofdlijnen te concretiseren:
– Aanwakkeren van de creativiteit en ondernemingsgeest in de scholen en in het hoger onderwijs;
– Invoering van een cursus bedrijfsbeheer die toegang verleent tot het gekozen beroep en voorbereiding tot het ondernemerschap. En dit binnen het geheel van de schoolloopbaan (secundair onderwijs, hogeschool, universiteit);
– Ontwikkeling van een tweede-kanscultuur;
– Specifieke middelen om het vrouwelijk ondernemerschap te stimuleren ».
Indien u nog een restje twijfel heeft over de ideologische aard van deze coalitie, weet dan dat het tweede « transversaal strategisch plan » de zoete titel draagt van « ontwikkeling van het menselijk kapitaal – kapitaal!nvdr – aan kennis en knowhow (bedrijfskundigheid) ».
Het welzijn van een gewest zou dus enkel afhangen van het intensifiëren van zijn economische activiteit door het creëren van een groot aantal privé-ondernemingen! En de school zou deze dynamiek moeten bevorderen! Di Rupo en Milquet (voorzitters van PS en Cdh) gaan zelfs zover dat zij ons hun vier « transversale strategische plannen » (1. scheppen van arbeidgenererende activiteiten, 2. ontwikkeling van het menselijk kapitaal, de kennis en de knowhow, 3. sociale inclusie, 4. evenwichtige ontwikkeling van Wallonië) als een « magisch vierkant » voorstellen. Magisch vierkant!
Blinde en doofstomme magiërs
Het minste wat men kan zeggen, is dat onze « socialistische » en « humanistische » strategen, bij hun analyse van de oorzaken van de massale werkloosheid die Wallonië – maar ook zoveel andere regio’s – teistert, door blind- en doofstomheid getroffen lijken te zijn. Zien zij dan niet dat de oorzaken inherent zijn aan juist die markteconomie die zij zoeken te bevorderen? Begrijpen zij dan niet dat het voortdurend nastreven van winst en de accumulatie hiervan in de handen van nooit verzadigde aasgieren de voornaamste oorzaken zijn van bedrijfsverhuizingen en herstructureringen die de tewerkstelling doden? Horen zij dan nooit spreken van faillissementen die te wijten zijn aan een toenemend moordende concurrentie in alle ondernemingssectoren? En dit op wereldsschaal, de zogeheten mondialisering. Herinneren zij zich niet, zelf hele panden van de openbare diensten op het altaar van de competitiviteit geofferd te hebben, met het verlies van tienduizenden werkplaatsen tot gevolg?
Op dit vlak is hun stilzwijgendheid op zijn minst oorverdovend.
Magisch vierkant voor wie?
In welke zin men dit magisch vierkant ook bekijkt, en hoe minutieus men de door onze eminenties vooropgestelde maatregelen ook beschouwt, één zaak blijkt: het is door alsmaar meer geschenken in de schoot te werpen van de privé-ondernemers dat de nieuwe coalitie het werkloosheidsprobleem zoekt op te lossen. Doch sedert wanneer bestaat de roeping van een privé-onderneming erin werkplaatsen te creëren liever dan de bazen en aandeelhouders te verrijken? Hoe kan men anders de afdankingsgolven verklaren in winstgevende ondernemingen?
Maar laat het ons hierbij houden wat betreft de globale kritiek op een economisch model dat men ons te allen prijze zoekt op te leggen. En laten wij ons even buigen over die door onze politieke leiders zo geroemde ondernemingsgeest.
Wat is nu precies ondernemingsgeest?
In de regeerverklaringen van deze zomer is er geen spoor van enige definitie, maar men heeft al snel door dat het erom gaat, nieuwe privé-ondernemingen te scheppen. En wie, beter dan de werkgeversorganisaties en andere economische kringen zou de arme onontwikkelde die ik ben omtrent « ondernemingschap » kunnen voorlichten? Ziehier wat het internet mij enkele muisklikjes later onthult.
Onder ondernemingsgeest verstaat men « het creatief vermogen van het individu, geïsoleerd of in de schoot van een organisatie, een kans vast te stellen en te grijpen om een nieuwe economische waarde of succes te bewerkstelligen. » (Europese Commissie, Groenboek aangaande ondernemingsgeest). Hetgeen bij de kandidaat-ondernemer de volgende eigenschappen veronderstelt, aangehaald door de Union des Classes Moyennes (Waals Middenstandsverbond) of de OESO: creativiteit, verbeelding, autonomie, zelfvertrouwen, organisatievermogen, intelligentie. De ondernemer dient tevens in staat te zijn zichzelf te overstijgen, uitdagingen aan te gaan, volhardingsvermogen en stressbestendigheid aan de dag te leggen, eenzaamheid en wantrouwen te boven te komen. Het Middenstandsverbond gewaagt zelfs van opoffering van het gezin! Op het einde van de rit wacht degene die het haalt echter de Graal van de persoonlijke zelfverwezenlijking… en zijn financiële tegenwaarde, zelfs indien deze – aldus de OESO – « niet altijd het hoofdstreven uitmaakt ».
Mijn god, wat is dit mooi! Hoe groots is dit niet? De ondernemer als ridder der moderne tijden! Niets is echter minder zeker. Laat mij dan ook toe, enkele bedenkingen te formuleren.
Ondernemen = ieder voor zich
In dit verhaal is er steeds sprake van individueel welslagen. Of van dit van een ploeg, een team, dus een clan. De bekommernis om de medemens, het algemeen belang, het gemene goed of de komende generaties staat hierin nooit centraal. Vaak lapt men die zelfs aan zijn laars. De ondernemingsgeest is egoïstisch en onverantwoordelijk.
Ondernemen = roven, verspillen en verontreinigen
Onder wat zij zedig « door de ondernemers vast te stellen en te grijpen kansen » noemen, verstaan onze bewindvoerders veelal aan een lage kost uitbuitbare grondstoffen en arbeidskrachten. Voorbeelden? Coltan, diamant en zovele andere ertsen, waaraan men de volkeren van de regio der Grote Meren opoffert; de petroleum van Irak of van de Kaukasus, de vruchtbare gronden – en de arbeidskrachten – van Afrika, Zuid-Amerika of Azië, opgeofferd aan de voor export bestemde monocultuur – koffie, katoen, thee, bananen, enz. – ten nadele van de traditionele teelt van voedingsgewassen. Roof, het woord is niet te sterk om het geweld te duiden waarmee de multinationale ondernemingen bezit nemen – door het te laten patenteren – van leven en kennis die nochtans iedereen toebehoren. In naam waarvan kan iemand eigenaar worden en de productie- en verdelingsrechten monopoliseren van drinkbaar water of van een geneeskrachtige plant? Of nog van technische, wetenschappelijke of medische kennis die voortvloeit uit de verzameling en uitwisseling van informatie en ontdekkingen van alle menselijke beschavingen? Hoe kan een westerse privé-onderneming de rechten bezitten op medicijnen die de verspreiding van aids indammen bijvoorbeeld, daar waar het onderzoek ter zake ruimschoots gefinancierd wordt door publieke fondsen en steunt op door de eeuwen heen overgeleverde medische inzichten waartoe alle werelddelen hebben bijgedragen?
Iets anders nog: het doorlopend opzetten van bedrijfsprojecten brengt een verschrikkelijke verspillings- en milieuverontreinigingsmachine op gang. Voortdurend op zoek naar nieuwe afzetgebieden, zijn de ondernemers naarstig bezig met het opwekken van nieuwe behoeften bij de burgers, waardoor dezen tot het statuut van hersenloze verbruikers herleid worden. Met behulp van massa’s publiciteit en een hedonistische « filosofie » van het type « je hebt alleen maar wat je jezelf gunt ». Een voorbeeld? De fenomenale versnelling van het ritme waarmee sportkledij of baskets als uit de mode beschouwd worden. Een ander voorbeeld? De anarchistische vermenigvuldiging van de wegwerpverpakkingen. De verbruiker wint er misschien een beetje comfort bij, maar de tol die hij hiervoor betaalt, is erg hoog: de kostprijs van de verpakking wordt in die van het product meegerekend, als belastingbetaler betaalt hij nog eens voor de vernietiging van deze afval, en zowel hijzelf als zijn kinderen lijden onder de milieuschade. Zo kan men nog talloze voorbeelden aanhalen. Het gaat om de overdosis aan gadgets. De consumptiemaatschappij. Met als gevolg een reusachtige verspilling en een even grote milieuverontreiniging. Welke wereld gaan we aan dit alsmaar knettergekker verbruiksritme voor onze kinderen achterlaten?
Onderneming = onverbiddelijke competitie en uitsluiting
Eén van de pijlers van de markteconomie is de concurrentie. En wat hiermee gepaard gaat: de uitsluiting van alles wat maar één moment van zwakte kent… of gewoonweg te zachtaardig of te eerlijk is. Alvorens een hele regio aan hun « alles voor de onderneming » over te leveren, zouden onze politieke « verantwoordelijken » er goed aan doen, er de statistieken op na te lezen: in 2003 telde men, alleen in Wallonië, 2.177 faillissementen. Voor één succes, zoals dat van Decathlon, telt men talloze verdwenen arbeidsposten bij verdelers van sportartikelen, kleding, kampeergerief, enz.
Onderneming = bedrog
Het welslagen van een onderneming hangt niet altijd af van de mate waarin men « zichzelf overtreft ». Heel vaak zelfs veeleer van het overschrijden van… de wet en de regels van loyaliteit. Anderen een hak zetten, fiscale fraude en fiscale « engineering », zwarte kassen, witwasserij, oneerlijke concurrentie, voorkennis en andere lage daden van de zakenwereld zijn geen legendes. Ver van de camera en van de microfoons zullen de ondernemers het u zelf graag verklaren: « zaken zijn zaken! » of « indien we niet een beetje foefelen kunnen we ons brood niet meer verdienen »…
Onderneming = chaos
In naam van de onaantastbare vrijheid om te ondernemen, kan zowat om het even wie om het even wat ondernemen, als zou de onzichtbare hand van de markteconomie op natuurlijke wijze in de behoeften van de wereldbevolking voorzien. Wat een fabel! Op de ene plek stel je overproductie vast, op de andere zware tekorten, de uitbreidingen zijn even spectaculair als de recessies die eruit voortvloeien en we dienen af te rekenen met faillissementen, moordende concurrentie, conflicten, oorlogen. Met telkens in hun nasleep: sociale drama’s, verspilling, vernietiging, dood.
Meer privé-ondernemingen = minder democratie
Zoals de Portugese schrijver Saramago zeer terecht oppert « is in ons tijdperk van liberale mondialisering de markt het instrument bij uitstek van de enige macht welke die naam waardig is, met name de economische en financiële macht. Deze is niet democratisch gezien hij niet door het volk gekozen of beheerd wordt, en vooral omdat hij niet het welzijn van het volk als doelstelling heeft » (Le Monde diplomatique, augustus 2004)
De ondernemingsgeest is niet het monopolie van de privé
Zelfoverwinning, intelligentie, doorzettingsvermogen, risico’s durven nemen, creativiteit en organisatie zijn niet het voorrecht van de privé-onderneming. Ook dat dient onderstreept te worden! Talrijk zijn de leerkrachten, de sociale werkers, de onderzoekers, verplegers, brandweerlui en zovele anderen die de initiatieven vermenigvuldigen om hun opdracht naar best vermogen te vervullen. En dit in een nochtans moeilijke context, gezien de politieke en economische grootmachten er nu al meer dan twintig jaar een redenering op na houden die ertoe neigt juist die mensen van goede wil te discrediteren en de hun toegewezen middelen meer dan beknot zijn geworden. Men kan ook het werk van honderden werkgroepen en verenigingen in het licht stellen, die blijk geven van een onverdroten dynamisme op alle mogelijke gebieden. En de verdiensten erkennen van de door de triomferende markteconomie in de steek gelaten personen, die dag na dag strijd moeten leveren om te overleven en het dagelijks bestaan van hun kinderen te verbeteren. Ook hiertoe moet je een flinke dosis initiatief en doorzettingsvermogen aan de dag leggen.
Uiteraard kan men voorbeelden aanhalen van ondernemingen die projecten ontwikkelen met het oog op de vooruitgang van de mensheid. Ik blijf echter overtuigd van de globaal rampzalige balans van de markteconomie. En van het feit dat er andere oplossingen bestaan. Veel meer verantwoordelijk, vredelievend en solidair.
Enkele alternatieve ideeën
Kan men de werkloosheid dan niet opslorpen door de bestaande werkgelegenheid te verdelen? Op die manier schenkt men het grootste aantal zijn waardigheid terug, dank zij zijn job, en een levenskwaliteit, door het zinnig invullen van zijn tijd. Waarom niet een politiek van tewerkstelling in de openbare sector heropstarten? Er is zoveel te doen. De behoeften zijn groot op tal van gebieden: cultuur, onderwijs, welzijns- en gezondheidszorg, openbaar vervoer, milieu, openbare werken, enz. Dankzij een waarlijk eerlijke bijdrage van degenen die zich vaak dank zij andermans zweet op ongelooflijke wijze verrijken, is het mogelijk om arbeidsplaatsen te scheppen die onze regio nu zo moet ontberen … zonder ze van andere minder concurrentiële gebieden weg te kapen.
Komaan, dames en heren politiekers! Leg verdorie een beetje ondernemingsgeest, dynamisme en creativiteit aan de dag!
