In 1927 wordt Anton Makarenko gevraagd om de leiding op zich te nemen van de Commune Dzerjinski, een school voor verwaarloosde kinderen. Uit economische noodzaak en als pedagogische keuze gaat Makarenko er een collectiviteit oprichten die gebaseerd is op de productieve arbeid. De communeleden waren na een tijd in staat om volledig in hun onderhoud te voorzien. Eerst produceerden ze voorwerpen in de schrijnwerkerij, later elektrische boren en daarna foto-apparaten die in heel de wereld bekend werden onder de merknaam FED (Felix Edmoundovitch Dzerjinski).
In zijn werk « Organisatiemethode van het opvoedingsproces » legt Makarenko uit welke principes hem in de commune Dzerjinski hebben geleid. Natuurlijk is dergelijke organisatie niet overdraagbaar in een kapitalistisch land van de 21ste eeuw. Maar achter de organisatorische vragen profileert zich een filosofie van de opvoeding. Het is deze filosofie die we met de lezer willen delen. Laat ons Makarenko beluisteren ….
Organische structuur van de collectiviteit
« De organisatie van de collectiviteit in de instellingen voor kinderen kan volgens diverse principes geschieden. Men kan de kinderen in groepen indelen volgens het schoolse principe; volgens dit systeem zijn ze in de internaten ingedeeld in slaapzalen per klas. Deze methode heeft zijn voordelen: men zet kinderen bijeen van dezelfde leeftijd, met een zelfde graad van ontwikkeling; het is gemakkelijker om hun lessen voor te bereiden, ze gebruiken dezelfde handboeken […]
Maar er zijn ook nadelen: de primaire collectieven die zo gevormd worden, hebben de neiging zich te beperken tot een kring rond schoolse interesses en geen belangstelling te vertonen voor het werk en de productie en voor de vragen betreffende de economische ontwikkeling van de ganse instelling. […]
In de commune Dzerjinski was het fundamenteel organisatieprincipe van de collectiviteit de productie.[…] : alle leerlingen werden ingedeeld in detachementen die ook als productieploegen functioneerden. Een detachement telde 7 à 15 leerlingen. […]
Als de collectiviteit wordt gevormd, vanuit het oogpunt van de organisatie en de discipline, als een strikt regime en gezonde tradities zijn geschapen, is het zeer nuttig om detachementen te organiseren met deelnemers van verschillende leeftijden. […]
Zo’n organisatie is van grote opvoedkundige waarde. Ze schept nauwere banden tussen de verschillende leeftijden en is de natuurlijke voorwaarde voor een voortdurende accumulatie van ervaring en overdracht van ervaringen van de oudsten: de jongsten komen van alles te weten, ze nemen gedragingen en werkmethodes over, leren de ouderen respecteren. Bij de ouderen dragen de zorg en de verantwoordelijkheid voor de kleintjes bij tot de ontwikkeling van eigenschappen die onontbeerlijk zijn voor een Sovjetburger: de zorg voor de evenmens, de edelmoedigheid en de veeleisendheid. […]
In de school moeten de leerlingen natuurlijk wel per klas of per jaar ingedeeld zijn. In de commune Dzerjinski bestond deze organisatie enkel tussen de muren van de school, tijdens het schoolse werk. […]
Het is noodzakelijk om resoluut te vechten tegen de lusteloosheid van de collectiviteit in de dagelijkse gang van zaken. Als de kinderen in de werkplaats en op school zijn georganiseerd maar als hun levenswijze aan het toeval wordt overgelaten, zijn de opvoedkundige resultaten altijd minderwaardig. […]
Daarom is het nodig om aandacht te besteden aan de rigoureuze organisatie van het dagelijks leven en is het aangewezen om de kinderen in te delen per detachement, in de slaapzalen.
Het zelfbestuur van de detachementen
« Aan het hoofd van het detachement bevindt zich een commandant, één van de leden van de collectiviteit.[…]
De verkozen commandant moet een leerling zijn die toegewijd is aan de belangen van de instelling, een goede leerling van de school is en een goede arbeider in de werkplaats; hij moet tot de best gevormden behoren en bepaalde persoonlijke kwaliteiten bezitten: tact, energie, zin voor organisatie, zorgzaam zijn voor de kleintjes, eerlijkheid. […]
In het dagelijks leven, in de slaapzaal, is de commandant eveneens verantwoordelijk voor de kameraden van het detachementtalent. Eén van hen wordt aangewezen als zijn adjunct. Er wordt ook een verantwoordelijke voor sport aangewezen. […]
De leiding van het detachement heeft de volgende functies:
toezien dat alle leerlingen dagelijks de tijdsindeling respecteren, op tijd opstaan, op tijd in de eetzaal verschijnen, stipt op hun werk en in school zijn, ‘s avonds op het appèl verschijnen en op het afgesproken uur gaan slapen.
Toezien op de sanitaire situatie van het detachement, het kuisen en de taken stipt en nauwgezet uitvoeren; er op toezien dat alle kinderen zich wassen, een bad nemen en hun haar verzorgen. Allen moeten de gewoonte aanleren om niets op de vloer te gooien of te spuwen en om niet te roken, enz. […]
Waken over de vooruitgang van de leerlingen op school, hulp organiseren voor wie achter blijft, in het detachement zorgen voor orde die de leerlingen toelaat om hun lessen voor te bereiden.
De kinderen warm maken voor deelname aan de sportkringen, het lezen van kranten, de medewerking aan bladen en affiches;
Het cultureel niveau van de kinderen omhoog trekken, hen lelijke woorden en vloeken afleren, de goede omgang onder kameraden bijbrengen en conflicten leren oplossen zonder dispuut en vechtpartijen, resoluut ingaan tegen de minste poging tot geweld van de oudsten en de sterksten tegen de jongsten en de zwakkeren;
[…]bij elk lid van het detachement het respect voor andermans werk, kalmte en rust bijbrengen
waken over het tot stand komen van vriendengroepen binnen het detachement, de nuttige groeperingen aanmoedigen (sportgroepen, groep van radio-amateurs, enz.) en de schadelijke groepsverbanden elimineren. De uitsluiting vragen uit het detachement van elementen die bijzonder schadelijk zijn.
De commandanten worden verkozen voor een periode van 3 à 6 maanden. Deze korte duur laat de commandanten toe zich verantwoordelijk te voelen voor de collectiviteit zonder een functionaris-mentaliteit aan te nemen; bovendien biedt de snelle rotatie aan een groot aantal jongeren de kans commandant te worden. […]
De organen van zelfbeheer
Het voornaamste bestuursorgaan van de collectiviteit is de algemene vergadering van alle kinderen van de instelling. […]
De algemene vergadering moet altijd open staan voor allen, alle leden van de collectiviteit hebben het recht deel te nemen en hun opinie kenbaar te maken. […]
Tijdens de algemene vergaderingen mag men niet toelaten dat de debatten of de volgorde van de ingeschreven sprekers wordt onderbroken want één van de objectieven van de vergaderingen is om alle kinderen in het sociale leven te betrekken. De leiding van de instelling moet er toe komen dat tijdens de algemene vergaderingen een strikte discipline heerst, dat iedereen zich om beurt uitdrukt, dat er geen lawaai is, dat niemand te laat binnenkomt of vroegtijdig weg gaat en niet vanop zijn plaats begint te roepen. […]
Alle primaire collectiviteiten (detachementen, ploegen, klassen) moeten volgens een beurtrol de ordedienst in de zaal verzorgen.
In het begin van het semester worden de volgende organen van zelfbeheer verkozen door de algemene vergadering: de raad van de collectiviteit, de gezondheidscommissie, de economische commissie. […]
De beslissende factor voor het functioneren van de organen van zelfbeheer is de regelmaat. Een orgaan dat een hele tijd niet meer vergadert, verlliest zijn autoriteit en moet als onbestaande beschouwd worden. Deze regelmaat wordt niet enkel door de kalender en het vastleggen van precieze vergaderdata verzekerd. Het werk van deze organen kan maar actueel en belangrijk zijn als heel het leven van de opvoedingsinstelling zo wordt georganiseerd dat de lethargie van een of ander orgaan onmiddellijk een weerslag heeft op het werk van de instelling en door de collectiviteit als een gebrek wordt ervaren. […]
De administratie van de instelling, inbegrepen het pedagogisch korps, mag in geen geval de organen van zelfbeheer vervangen of beslissingen treffen in aangelegenheden die onder de bevoegdheid van deze organen ressorteren, zelfs als een beslissing van de directie rechtvaardig of meer aangewezen lijkt. Elke beslissing moet verplicht worden uitgevoerd, zonder vertraging of uitstel. Als de administratie de uitvoering van een verkeerde beslissing onuitvoerbaar acht, moet ze de algemene vergadering bijeen roepen en mag ze de beslissing niet zonder meer annuleren.
Een belangrijke vorm van het zelfbeheer van de kinderen, die het functioneren van de organen serieus verlicht en die vanuit opvoedkundig oogpunt nog andere voordelen biedt, is de instelling van diverse mandatarissen die persoonlijk verantwoordelijk zijn voor hun werk. Het functioneren van de collectiviteit wordt dus in belangrijke mate beheerst door het principe van eenheid van leiding.; deze organisatievorm brengt eveneens de gewoonte bij van persoonlijke verantwoordelijkheid, verkort de debatten en de discussies, geeft aan gans het leven van de collectiviteit een praktische allure.
De discipline
Soms verstaat men onder het begrip « discipline » enkel de uitwendige orde of maatregelen met een uitwendig karakter. Dit is de grootste vergissing die men in een opvoedingsinstelling kan maken. Dergelijke discipline zal nooit iets anders betekenen dan een vorm van dwang, zij zal altijd het verzet van de collectiviteit van de kinderen uitlokken en zal geen ander opvoedkundig resultaat opleveren dan het protest en het verlangen om zo snel mogelijk te ontsnappen uit de sfeer van de discipline. Discipline mag niet enkel als een middel tot opvoeding beschouwd worden. De discipline is het resultaat van het opvoedingsproces, vooral van de collectiviteit van de kinderen zelf, dat zich in alle domeinen manifesteert: in de productie, het alledaags leven, de school, de cultuur.
